Нэгдүгээр хэсэг 

Санамж:

1.      Эхийг анхааралтай уншиж ойлгоорой. 

2.      Асуулт даалгавар бүрийг анхааралтай,дуустал уншиж гүйцэтгээрэй.

3.       Сонгож авсан үг ,өгүүлбэрийг  эхийн утга санаатай холбож ажиглаарай. 

4.      Сонгох даалгавраас зөвхөн нэгийг сонгож дугуйлаарай. 

5.      Даалгавар бүр 2 оноотой. 

                              Саахалтын нууранд ангир дуугарна 

    Зуны салхи морин дэл дээр явдаг юм уу, явган явахад жигтэйхэн бүгчим бөгөөд аргал түүж яваа Цэнзэнгаад бүр ч бүгчим халуун байлаа. Царай нь улаа бутран ,юм бүхнийг хайрлан ширтэх номхон бор нүд нь бодлогошрон явах ажээ. Гэрт байх түүнд нэг л уйтгартай мэт санагдан сав л хийвэл аргалд яваад өгнө. Тэгэх тусмаа аав ээж хоёрыгоо сумын төв явчихсанаас хойш  бүр ч гэртээ тогтохыг больжээ. Хонь малын бэлчээрт аргалын илчтэйг эрж,эцэг эхийн энэрлээс тэс ондоон хайр энхрийллийг хүсэн ,алсын бараа харж явах түүнд сайхан санагдана. 

    Цэнзэнгаа сувай хониныхоо цаана гарсан хойно сая арагтай аргалаа түшин,толгой боосон цэнхэр алчуураар хөлсөө сэвэн,гэрийнхээ баруун хойд бутат ухаагийн сэрвээнд хээр хоносон сар шиг харагдаж байгаа ганц бүгээн адуу сажилсаар саахалтын нуурт орохыг ажиж суулаа. Ганц адуунаас үргэв үү яав,нуурын хөвөөнөөс хоёр шаргал ангир нисэж нөгөө эрэгт нь буув. Магад тэнд ус үзээгүй,унаган далавч нь ургаагүй  үр нь байж мэднэ. Үзэх юмсан. Алинтай нь адилхан байгаа бол хэмээн бодож суутал гэнэт салхи сэвэлзэн,олон морьтон хажуугаар нь давхин өнгөрөв. 

   Хөл жийн,хөлс сэвэн налайж суусандаа ичин санд мэнд арагтай аргалаа үүрэн босов. Тэдний бараанаар  айлын нь зүрх цагаан хар нохой гүүн зэлний хэртэй холоос тосон хуцаж очсоноо энэ олон амьтны чинь алинд нь хуцах вэ дээ гэсэн янзтай ард нь гайхан хоцров. 

    Хурга ялгах цаг нэгэнт ойртсон тул Цэнзэнгаа ч гэсэн сувай хонио орхин гэрээдээ явлаа. Хэдийвээр түүний араг дүүрсэн авч буцахдаа хаврын салхи,зуны бороонд онгож хатсан хөх аргал түүсээр л явлаа. Аргал болгоныг эрж түүдэг болоод ч тэр үү  ,аргалтайгаа цуг олсон мэт сайхан бодол бодож харьдаг болоод ч тэр үү ,нутаг дээрээ аргатай аргалаа асгачхаад нүүж  чаддаггүйтэйгээ адилхан сайхан аргал олчхоод авалгүй орхиж чаддаггүй аж. 

   Цэнзэнгааг ирэхэд айлын нь уяан дээр моринд багширч догшин нэг нь толгой хаялан холын бараанд чих сортолзуулан ,номхон нэг нь хөл сэлгэн ,сүүл шарван зогсоно. Аргатай аргалаа гэрийнхээ гадаа буулгачхаад ,хошлонгоос хавчуулаастай байсан шилбүүрээ аван айлын багачуудын хураан ирж байгаа саах мал руу явав. Хурга ялгах гэж байгааг мэдсэн хөгшин хоньд хургаа хөхүүлэн,онгог хонь хурга майлалдан ,эхлээр явж муу зан сурчихсан хурга шилбүүр хувин дээгүүр харайж гарах гэсэн мэт агаарт хий дэгдэх авч,ялгаж сурчихсан хурга төдий л зовоосогүй. 

   Цэнзэнгаа харьж сүүгээ хөөрүүлэх гэж бодсон хэр нь айлдаа нэг л ормоор санагдаад байгаа өөр нэгэн хүсэлдээ хөтлөгдөв. Цэнзэнгаа гэрийн зүүн талд айлын хүүхний дэргэд очиж суухад уяан дээрх омголон морьдын эзэд инээмсэглэн мэндэлцгээв. Харин номхон морьдын эзэд анзаарсан ч үгүй  газрын гарц,тэнгэрийн царайг жишин хөөрөлдөж сууна. Чингэтэл Шийрэв өвгөн том хүрэн хултай айраг мэлтэгнүүлэн: 

    -За хүү минь нэг ая бариатах хэмээн нэгэн зузаан бор залууд барив. Тэр зүс үл таних залууг хармагцаа Цэнзэнгаа зүрх цочсон мэт оволзон цохилж,нүүрнээс нь гал бутрах шиг болов. Мөнөөх залуу тогтуухан инээмсэглэснээ царайг төв болгон “Ар хөвчийн унага”... гээд л нар мандах адил зугуухан эхлэв. Цэнзэнгаад энэ огтын танихгүй залуу хэзээ язааны танил дотно санагдахад гайхмаарч юм шиг ,хонь малын бэлчээрт алсын бараа ширтэн,нэгэн насны минь хань ийм хүн байна гэж сэтгэлдээ дүрслэн мөрөөдөж яваад гэнэт яг тэр хүнтэйгээ ингэж учирсан нь зүүд ч юм шиг санагдана. Хэдийвээр тэр залуугаас үүдэн хоймор зайтай хол суугаа учирсан нь зүүд ч юм шиг санагдана .  Хэдийвээр тэр залуугаас үүдэн хоймор зайтай хол суугаа хэр нь хажууд нь суугаа юм шиг ичин , хултай айраг руугаа харах авч өөрийн эрхгүй дахиад л түүнийг битүүхэн ширтэж байлаа .

        “Энэ нөгөө хотоос ирсэн хэдэн залуугийн нэг юм гэнээ . Шийрэв гуайн суурьт очсон юм байх “ . гэж хажуугаасаа шивнэх айлын хүүхний үгийг ч дуулахгүй чих нь дүнгэнэх авч : 

        Сүүмэлзэн харагдах нь 

        Сүмтэй будрын чулуу юу 

        Сүүтэлзэнхэн харагдах нь 

        Миний л нэгэн алдрай юу гэж дуулах түүний дууг Цэнзэнгаагийн зүрх сонсож байлаа. Энэ дуу ч гэсэн зөн билгээр Цэнзэнгаад зориулагдаж байгаа мэт тэрээр нар хөөрөх мэт аажуухан алслуулж, аяа дээшлүүлснээ үдийн нар голлох шиг тогтоон , шуранхайлж эхлэв . Түүний уруул хөгжмийн чавхдас мэт чичирч , хултай айрагнаас ойх үдшийн гэгээ нүүрэн дээр нь тогтоно . “Энэ дуу битгий дуусаасай . Ингээд л дуулаад суугаад байгаасай “ . гэж Цэнзэнгааг хүсэн суухуй зүрх сэтгэл нь хөдлөн ая орох мэт баясан догдолж бүхий биед нь хөгжмийн эгшиг уянгалан байлаа. Тэр залуугийн хашийн цагаан шүд дуулах дууныхаа аянд ер бусын сайхан хурц өнгө нэмэх мэт яралзана. Уруул нэвт гэрэлтэм ийм л хашийн шүд яралзуулан үдийн халуунд сэрүү татмаар исгэрэнхэн ирэх барааг нь сэтгэлдээ мөн ч олон үзсэн сэн . 

             Түүний дуулах дууг уулсын цуурай авах мат гэр дэх хүмүүс цөм дагаж түрэхэд Цэнзэнгаа ч ичиж догдолсон хоолойгоор түрэн “Надруу хараасай . Инээгээсэй “. гэж хүсэж суулаа. Тэр залуу талын цэнгэг агаарт долгилон холдох дууныхаа аяыг наашлан наашлуулсаар зүрхэнд шингээх мэт дуугаа жаргаав . 

-          Төрмандах ч ёстой боржгон аяар дуулж байна шүү хэмээн Шийрэв өвгөн олзуурхав. 

-          Аав маань ингэж дуулдаг юм гэж Шийрэв өвгөн рүү харж инээмсэглэснээ 

өөрийгөө хүн ширтээд байгаан мэдсэн юм шиг Цэнзэнгаа руу харахдаа түүний харцтай мөргөлдөв .

             Цэнзэнгаа шөнө гэрэлд орсон бөжин мэт сандран дэмий л харц буруулан доошоо харахдаа хонь саахдаа өмсдөг халцархай муу гуталтай яваагаа мэдэн улам их ичин , хурдхан л гарахын түүс болжээ . Цэнзэнгаа гэрээс гарч уужрах мэт уртаар санаа алдсанаа гэрээдээ яаран алхав. Тэрбээр гэртээ орсон хойноо ч гэсэн араас нь хүн ороод ирчих гэж байгаа мэт яаруу бачуу гутал хувцасаа сольсноо “Намайг ингэж наадамд очих гэж байгаа юм шиг гоёчхоод буцаж очихоор улс амьтан юу гэх юм билээ” гэж бодон буцаж орох арга нэгэнт тасарсныг мэдэв. 

Тэгтэл гадаа хүн амьтан ярилцан дөрөө хангиналдахад Цэнзэнгаа гэрээс гүйн гарав . Найр өндөрлөж байгаа бололтой уяан дээрээс морио тайлах нь тайлж, олмоо чангалах нь чангалж буй нь харанхуйн дунд бүдэг бадаг харагдана .

         Омголон морьтонгууд шон дээрээс мордонгуут л пижигнэлдэн давхилдахад саахалтын ноход шуугилдан угтлаа . Харин номхон морьтонгууд дүнгэр, дүнгэр ярилцан хаа нэгхэн дөрөө хангинуулан одсоноо саахалт хүрэв бололтой төдхөн чимээ тасрахад  салхи хүртэл тэдэнтэй дарвин одсон мэт нам гүм болов . 

         Цэнзэнгаа гэртээ орон , сүүгээ хөөрүүлэхээр аргал зэрэглэн галаа асааж намуухнаар бадрах аргалын галыг ширтэн суув . Аргал болгоныг бодол бодон , хүсэл мөрөөдөлд автан явж түүсэн болоод тэр үү, аргалынх нь илч бодол хүслийх нь илч юм шиг санагдана .  Цэнзэнгаа бүсгүй хүнд аз жаргал өөрөө хүрч ирдэг гэж үеийнхээ охидтой шивнэлдэн аз жаргалаа хүлээж явсныгаа буруу гэж бодлоо .

          Аргалын илчтэйг малын соргог бэлчээрээс эрж олдогтой адилхан өөрийнхөө аз жаргалыг амьдралаасаа өөрөө ирж олох ёстой. Би аав ээж хоёрыг ирэхээр Шийрэв гуайн суурь дээр очно гэж бодон тэр залуугийн аргалын гал бадрах мэт намуухан инээх инээд , дуулах дууг зүрхнээсээ сонсож суухуй саахалтын нууранд ангир дуугарав. Нууран дундаа бие биесээ дуудан хэн хэндээ эрхлэн жаргах ангир ганганалдан байлаа. (1971 он) 

Батбаяр .Д, Саахалтын нууранд ангир дуугарна . УБ., 2007, 59-63-р тал

     “Царай нь улаа бутран, юм бүхнийг хайрлан ширтэх номхон бор нүд нь бодлогошрон явах ажээ. “ гэсэн өгүүлбэр хэнийг дүрсэлсэн бэ? 

• A.

  Цэнзэнгээ

• B.

  Төрмандах

• C.

  Шийрэв

• D.

  Айлын хүүхэн

• E.

  Цэнзэнгаагийн ээж

Хоёрдугаар хэсэг

Санамж :

-          Даалгавар тус бүрийн зааврыг анхааралтай уншиж ойлгоод гүйцэтгээрэй.

-          Даалгавруудын хариуг хариултын хуудсанд тэмдэглэхгүй тул шалгалтын дэвтрийн зохих зайд бичиж тэмдэглээрэй .

-          Даалгавар бүрийн оноо харилцан адилгүй болно

2,3 Та, дүү нартаа зөвлөгөө өгөх зорилгоор “Өөрийгөө хөгжүүлээрэй “ сэдвээр эх зохиож бичнэ үү . Суралцаж байх хугацаандаа өөрийгөө хэрхэн хөгжүүлж байсан хийгээд хүний хөгжил яагаад чухал болохыг ятган ойлгуулаарай . ( Ятгасан эх нь бичигчийн байр суурь , түүний шалтгаан үндэслэл , энэхүү шалтгааны нотолгоо гэсэн гурван хэсгээс бүтнэ . )Бичихдээ бүтэц , өнгө аяс , сэдэв, агуулгын харилцааг оновчтой гаргаж, дүр дүрслэл , баримт мэдээллийг зохистой ашиглан зөв найруулгатай бичээрэй . Бичгийн соёл оноонд нөлөөлнө гэдгийг анхаарна уу. Үгийн тоо /200-250/

• A.

  1

Хоёрдугаар хэсэг

Санамж :

-          Даалгавар тус бүрийн зааврыг анхааралтай уншиж ойлгоод гүйцэтгээрэй.

-          Даалгавруудын хариуг хариултын хуудсанд тэмдэглэхгүй тул шалгалтын дэвтрийн зохих зайд бичиж тэмдэглээрэй .

-          Даалгавар бүрийн оноо харилцан адилгүй болно

2,1 Дараах эхийн хэсгийг уншин зөв бичих дүрмийн алдаатай 5 үг олоод , засаж бичээрэй . Алдаатай 1 үг олбол 0,5 оноо, зөв болгон засвал 0,5 оноо .

Хүсэл мөрөөдөл, баяр хөөртэйгээ би дахиад учирч явхдаа энэ шинэ нутаг нэгэн цагт дахиад л хуучирч , нүүхийн хүслэнд дахиад л автна гэж тэр үед надад огтхон ч бодогддоггүй байж билээ. Магадгүй тэгэхэд надад бодогдсон сон бол  шинэ нутагт буухын баяр баясгаланг хүртэхээ больж, бэлчээр малын эхээр аргагүйн эрхэнд үүрэг нүүдэг болох байсан биз ээ.

• A.

  1

Танд тус бүр шалтгаан (I) үр дагавар (II) хэсгээс бүрдсэн хочр бичвэр мэдээлэл өгөгджээ. Мэдээлэлтэй танилцаад шалтгаан ба үр дагаврын үнэн худлыг тогтооно уу.

• A.

  A

• B.

  B

• C.

  C

• D.

  D

• E.

  E

Дараах өгөгдөл ба график ашиглан урвал аяндаа явагдаж эхлэх температур (T₁) ба термодинамикийн боломжийг тодорхойлно уу.

• A.

  A

• B.

  B

• C.

  C

• D.

  D

• E.

  E

2.3 Та ,дүү нартаа зөвлөгөө өгөх зорилгоор “Өөрийгөө хөгжүүлээрэй” сэдвээр эх зохиож бичнэ үү. Суралцаж байх хугацаандаа өөрийгөө хэрхэн хөгжүүлж байсан хийгээд хүний хөгжил яагаад чухал болохыг ятган ойлгуулаарай. (Ятгасан  эх нь бичигчийн байр суурь, түүний шалтгаан үндэслэл, энэхүү шалтгааны нотолгоо гэсэн гурван хэсгээс бүтнэ) Бичихдээ бүтэц ,өнгө аяс,сэдэв,агуулгын харьцааг оновчтой гаргаж,дүр дүрслэл, баримт мэдээллийг зохистой ашиглан зөв найруулгатай бичээрэй. Бичгийн соёл оноонд нөлөөлнө гэдгийг анхаарна уу.

/үгийн тоо 200-250/

• A.

  1

6.5 г цайраас цайрын  оксид үүсэх үед 35 кЖ дулаан ялгарав. Цайрын оксид үүсэх урвалын термохимийн тэгшитгэлийг сонгоно уу.

• A.

  A

• B.

  B

• C.

  C

• D.

  D

• E.

  E

Дараах өгөгдлийг ашиглан Х, Ү, Z  бодисуудын нягтыг олж,агрегат төлөв байдлыг тодорхойлно уу.

• A.

  A

• B.

  B

• C.

  C

• D.

  D

• E.

  E

20 ⁰С температурт Н_{2 (хий)}+ l_{2 (хий)}   2 Hl _(хий) гэсэн тэнцвэр тогтсон  систем дэх бодисуудын концентрац [H₂]т= 3 моль/л,  [l₂]_T=1моль/л,    [Hl]_т= 2 моль/л байв. Устөрөгч ба иодын анхны концентрацыг тодорхойлно уу.

• A.

  4 ба 2

• B.

  5 ба 3

• C.

  6 ба 2

• D.

  1,33 ба 1,33

• E.

  1,5 ба 1

Санамж :

-          Даалгавар тус бүрийн зааврыг анхааралтай уншиж ойлгоод гүйцэтгээрэй.

-          Даалгавруудын хариуг хариултын хуудсанд тэмдэглэхгүй тул шалгалтын дэвтрийн зохих зайд бичиж тэмдэглээрэй .

-          Даалгавар бүрийн оноо харилцан адилгүй болно

2,1 Дараах эхийн хэсгийг уншин зөв бичих дүрмийн алдаатай 5 үг олоод , засаж бичээрэй . Алдаатай 1 үг олбол 0,5 оноо, зөв болгон засвал 0,5 оноо .

Хүсэл мөрөөдөл, баяр хөөртэйгээ би дахиад учирч явхдаа энэ шинэ нутаг нэгэн цагт дахиад л хуучирч , нүүхийн хүслэнд дахиад л автна гэж тэр үед надад огтхон ч бодогддоггүй байж билээ. Магадгүй тэгэхэд надад бодогдсон сон бол  шинэ нутагт буухын баяр баясгаланг хүртэхээ больж, бэлчээр малын эхээр аргагүйн эрхэнд үүрэг нүүдэг болох байсан биз ээ.

• A.

  1

500 мл 2 М хүхрийн хүчлийн уусмалын нормаль концентрацыг тооцоолно уу.

• A.

  0.08 H

• B.

  2 H

• C.

  1 H

• D.

  0.1 H

• E.

  4 H

Үелэх системийн IVA бүлгийн дагуу доошлоход илрэх шинж чанарын өөрчлөлтийг зүй тогтолтой нь зөв харгалзуулна уу.

• A.

  1в 2в 3б 4в

• B.

  1б 2б 3г 4б

• C.

  1в 2б 3б 4г

• D.

  1б 2б 3в 4б

• E.

  1б 2б 3в 4а

                                    Хоёр дугаар хэсэг

Санамж:

·         Даалгавар тус бүрийн зааврыг анхааралтай уншиж ойлгоод гүйцэтгээрэй.

·         Даалгавруудын хариуг хариултын хуудсанд тэмдэглэхгүй тул шалгалтын дэвтрийн зохиох зайд бичиж тэмдэглээрэй.

·         Даалгавар бүрийн оноо харилцан адилгүй.

·          

2.1  Дараах эхийн хэсгийг уншин зөв бичих дүрмийн алдаатай 5 үгийг олоод ,засаж бичээрэй. Алдаагүй 1 үг олбол 0,5 оноо ,зөв болгон засвал 0,5 оноо.

 “Нэгэн буурин дээр удахаар газрын үндэс талхлагдаж,малйн хийморь гунддаг. “ гэж аав ярьдаг сан. Магадгүй сэтгэл санаандаа нандигнаж явдаг багийн минь дурдатгалтай холбоотой болоод ч байж мэднэ. Гэрт байхад хаашаа ч юм мордоод явчхмаар санагдавч мордсон хойно хаашаа явхаа мэдэхгүй мухардна. Нутаг хуучирахаараа бодол санаа,хүсэл мөрөөдөл хүртэл хулжин одсон мэт болдгийг эд нар мэдэхгүй гэж үү. (Д.Б)

• A.

  1

Электролитын цахилгаан дамжуулалт нь уусмалын концентрац буюу жижиг хэсгийн тоо, уусгагчийн туйлт молекул, диссоциацын зэргээс хамаардаг зөв үндэслэлийг сонгоно уу.

1. Усны туйлт молекул нь талстын ионуудыг хүрээлж гидратжсан ионыг үүсгэнэ.

2. Туйлт ковалент болон ионы холбоот нэгдлүүд нь гидратжсан ион үүсгэснээр диссоциацад орно.

3. Диссоциацын зэрэг ба уусмалын концентрац нь шууд хамааралтай.

4. Электролитийн ион болон задрах чадварыг диссоциацын зэргээр илэрхийлнэ.

• A.

  1, 3

• B.

  2, 3, 4

• C.

  1, 2, 3

• D.

  1, 3, 4

• E.

  1, 2, 4

Нэгдүгээр хэсэг 

Санамж:

1.      Эхийг анхааралтай уншиж ойлгоорой. 

2.      Асуулт даалгавар бүрийг анхааралтай,дуустал уншиж гүйцэтгээрэй.

3.       Сонгож авсан үг ,өгүүлбэрийг  эхийн утга санаатай холбож ажиглаарай. 

4.      Сонгох даалгавраас зөвхөн нэгийг сонгож дугуйлаарай. 

5.      Даалгавар бүр 2 оноотой. 

                              Саахалтын нууранд ангир дуугарна 

    Зуны салхи морин дэл дээр явдаг юм уу, явган явахад жигтэйхэн бүгчим бөгөөд аргал түүж яваа Цэнзэнгаад бүр ч бүгчим халуун байлаа. Царай нь улаа бутран ,юм бүхнийг хайрлан ширтэх номхон бор нүд нь бодлогошрон явах ажээ. Гэрт байх түүнд нэг л уйтгартай мэт санагдан сав л хийвэл аргалд яваад өгнө. Тэгэх тусмаа аав ээж хоёрыгоо сумын төв явчихсанаас хойш  бүр ч гэртээ тогтохыг больжээ. Хонь малын бэлчээрт аргалын илчтэйг эрж,эцэг эхийн энэрлээс тэс ондоон хайр энхрийллийг хүсэн ,алсын бараа харж явах түүнд сайхан санагдана. 

    Цэнзэнгаа сувай хониныхоо цаана гарсан хойно сая арагтай аргалаа түшин,толгой боосон цэнхэр алчуураар хөлсөө сэвэн,гэрийнхээ баруун хойд бутат ухаагийн сэрвээнд хээр хоносон сар шиг харагдаж байгаа ганц бүгээн адуу сажилсаар саахалтын нуурт орохыг ажиж суулаа. Ганц адуунаас үргэв үү яав,нуурын хөвөөнөөс хоёр шаргал ангир нисэж нөгөө эрэгт нь буув. Магад тэнд ус үзээгүй,унаган далавч нь ургаагүй  үр нь байж мэднэ. Үзэх юмсан. Алинтай нь адилхан байгаа бол хэмээн бодож суутал гэнэт салхи сэвэлзэн,олон морьтон хажуугаар нь давхин өнгөрөв. 

   Хөл жийн,хөлс сэвэн налайж суусандаа ичин санд мэнд арагтай аргалаа үүрэн босов. Тэдний бараанаар  айлын нь зүрх цагаан хар нохой гүүн зэлний хэртэй холоос тосон хуцаж очсоноо энэ олон амьтны чинь алинд нь хуцах вэ дээ гэсэн янзтай ард нь гайхан хоцров. 

    Хурга ялгах цаг нэгэнт ойртсон тул Цэнзэнгаа ч гэсэн сувай хонио орхин гэрээдээ явлаа. Хэдийвээр түүний араг дүүрсэн авч буцахдаа хаврын салхи,зуны бороонд онгож хатсан хөх аргал түүсээр л явлаа. Аргал болгоныг эрж түүдэг болоод ч тэр үү  ,аргалтайгаа цуг олсон мэт сайхан бодол бодож харьдаг болоод ч тэр үү ,нутаг дээрээ аргатай аргалаа асгачхаад нүүж  чаддаггүйтэйгээ адилхан сайхан аргал олчхоод авалгүй орхиж чаддаггүй аж. 

   Цэнзэнгааг ирэхэд айлын нь уяан дээр моринд багширч догшин нэг нь толгой хаялан холын бараанд чих сортолзуулан ,номхон нэг нь хөл сэлгэн ,сүүл шарван зогсоно. Аргатай аргалаа гэрийнхээ гадаа буулгачхаад ,хошлонгоос хавчуулаастай байсан шилбүүрээ аван айлын багачуудын хураан ирж байгаа саах мал руу явав. Хурга ялгах гэж байгааг мэдсэн хөгшин хоньд хургаа хөхүүлэн,онгог хонь хурга майлалдан ,эхлээр явж муу зан сурчихсан хурга шилбүүр хувин дээгүүр харайж гарах гэсэн мэт агаарт хий дэгдэх авч,ялгаж сурчихсан хурга төдий л зовоосогүй. 

   Цэнзэнгаа харьж сүүгээ хөөрүүлэх гэж бодсон хэр нь айлдаа нэг л ормоор санагдаад байгаа өөр нэгэн хүсэлдээ хөтлөгдөв. Цэнзэнгаа гэрийн зүүн талд айлын хүүхний дэргэд очиж суухад уяан дээрх омголон морьдын эзэд инээмсэглэн мэндэлцгээв. Харин номхон морьдын эзэд анзаарсан ч үгүй  газрын гарц,тэнгэрийн царайг жишин хөөрөлдөж сууна. Чингэтэл Шийрэв өвгөн том хүрэн хултай айраг мэлтэгнүүлэн: 

    -За хүү минь нэг ая бариатах хэмээн нэгэн зузаан бор залууд барив. Тэр зүс үл таних залууг хармагцаа Цэнзэнгаа зүрх цочсон мэт оволзон цохилж,нүүрнээс нь гал бутрах шиг болов. Мөнөөх залуу тогтуухан инээмсэглэснээ царайг төв болгон “Ар хөвчийн унага”... гээд л нар мандах адил зугуухан эхлэв. Цэнзэнгаад энэ огтын танихгүй залуу хэзээ язааны танил дотно санагдахад гайхмаарч юм шиг ,хонь малын бэлчээрт алсын бараа ширтэн,нэгэн насны минь хань ийм хүн байна гэж сэтгэлдээ дүрслэн мөрөөдөж яваад гэнэт яг тэр хүнтэйгээ ингэж учирсан нь зүүд ч юм шиг санагдана. Хэдийвээр тэр залуугаас үүдэн хоймор зайтай хол суугаа учирсан нь зүүд ч юм шиг санагдана .  Хэдийвээр тэр залуугаас үүдэн хоймор зайтай хол суугаа хэр нь хажууд нь суугаа юм шиг ичин , хултай айраг руугаа харах авч өөрийн эрхгүй дахиад л түүнийг битүүхэн ширтэж байлаа .

        “Энэ нөгөө хотоос ирсэн хэдэн залуугийн нэг юм гэнээ . Шийрэв гуайн суурьт очсон юм байх “ . гэж хажуугаасаа шивнэх айлын хүүхний үгийг ч дуулахгүй чих нь дүнгэнэх авч : 

        Сүүмэлзэн харагдах нь 

        Сүмтэй будрын чулуу юу 

        Сүүтэлзэнхэн харагдах нь 

        Миний л нэгэн алдрай юу гэж дуулах түүний дууг Цэнзэнгаагийн зүрх сонсож байлаа. Энэ дуу ч гэсэн зөн билгээр Цэнзэнгаад зориулагдаж байгаа мэт тэрээр нар хөөрөх мэт аажуухан алслуулж, аяа дээшлүүлснээ үдийн нар голлох шиг тогтоон , шуранхайлж эхлэв . Түүний уруул хөгжмийн чавхдас мэт чичирч , хултай айрагнаас ойх үдшийн гэгээ нүүрэн дээр нь тогтоно . “Энэ дуу битгий дуусаасай . Ингээд л дуулаад суугаад байгаасай “ . гэж Цэнзэнгааг хүсэн суухуй зүрх сэтгэл нь хөдлөн ая орох мэт баясан догдолж бүхий биед нь хөгжмийн эгшиг уянгалан байлаа. Тэр залуугийн хашийн цагаан шүд дуулах дууныхаа аянд ер бусын сайхан хурц өнгө нэмэх мэт яралзана. Уруул нэвт гэрэлтэм ийм л хашийн шүд яралзуулан үдийн халуунд сэрүү татмаар исгэрэнхэн ирэх барааг нь сэтгэлдээ мөн ч олон үзсэн сэн . 

             Түүний дуулах дууг уулсын цуурай авах мат гэр дэх хүмүүс цөм дагаж түрэхэд Цэнзэнгаа ч ичиж догдолсон хоолойгоор түрэн “Надруу хараасай . Инээгээсэй “. гэж хүсэж суулаа. Тэр залуу талын цэнгэг агаарт долгилон холдох дууныхаа аяыг наашлан наашлуулсаар зүрхэнд шингээх мэт дуугаа жаргаав . 

-          Төрмандах ч ёстой боржгон аяар дуулж байна шүү хэмээн Шийрэв өвгөн олзуурхав. 

-          Аав маань ингэж дуулдаг юм гэж Шийрэв өвгөн рүү харж инээмсэглэснээ 

өөрийгөө хүн ширтээд байгаан мэдсэн юм шиг Цэнзэнгаа руу харахдаа түүний харцтай мөргөлдөв .

             Цэнзэнгаа шөнө гэрэлд орсон бөжин мэт сандран дэмий л харц буруулан доошоо харахдаа хонь саахдаа өмсдөг халцархай муу гуталтай яваагаа мэдэн улам их ичин , хурдхан л гарахын түүс болжээ . Цэнзэнгаа гэрээс гарч уужрах мэт уртаар санаа алдсанаа гэрээдээ яаран алхав. Тэрбээр гэртээ орсон хойноо ч гэсэн араас нь хүн ороод ирчих гэж байгаа мэт яаруу бачуу гутал хувцасаа сольсноо “Намайг ингэж наадамд очих гэж байгаа юм шиг гоёчхоод буцаж очихоор улс амьтан юу гэх юм билээ” гэж бодон буцаж орох арга нэгэнт тасарсныг мэдэв. 

Тэгтэл гадаа хүн амьтан ярилцан дөрөө хангиналдахад Цэнзэнгаа гэрээс гүйн гарав . Найр өндөрлөж байгаа бололтой уяан дээрээс морио тайлах нь тайлж, олмоо чангалах нь чангалж буй нь харанхуйн дунд бүдэг бадаг харагдана .

         Омголон морьтонгууд шон дээрээс мордонгуут л пижигнэлдэн давхилдахад саахалтын ноход шуугилдан угтлаа . Харин номхон морьтонгууд дүнгэр, дүнгэр ярилцан хаа нэгхэн дөрөө хангинуулан одсоноо саахалт хүрэв бололтой төдхөн чимээ тасрахад  салхи хүртэл тэдэнтэй дарвин одсон мэт нам гүм болов . 

         Цэнзэнгаа гэртээ орон , сүүгээ хөөрүүлэхээр аргал зэрэглэн галаа асааж намуухнаар бадрах аргалын галыг ширтэн суув . Аргал болгоныг бодол бодон , хүсэл мөрөөдөлд автан явж түүсэн болоод тэр үү, аргалынх нь илч бодол хүслийх нь илч юм шиг санагдана .  Цэнзэнгаа бүсгүй хүнд аз жаргал өөрөө хүрч ирдэг гэж үеийнхээ охидтой шивнэлдэн аз жаргалаа хүлээж явсныгаа буруу гэж бодлоо .

          Аргалын илчтэйг малын соргог бэлчээрээс эрж олдогтой адилхан өөрийнхөө аз жаргалыг амьдралаасаа өөрөө ирж олох ёстой. Би аав ээж хоёрыг ирэхээр Шийрэв гуайн суурь дээр очно гэж бодон тэр залуугийн аргалын гал бадрах мэт намуухан инээх инээд , дуулах дууг зүрхнээсээ сонсож суухуй саахалтын нууранд ангир дуугарав. Нууран дундаа бие биесээ дуудан хэн хэндээ эрхлэн жаргах ангир ганганалдан байлаа. (1971 он) 

Батбаяр .Д, Саахалтын нууранд ангир дуугарна . УБ., 2007, 59-63-р тал

Цэнзэнгаа сүүгээ оройтож хөөрүүлсний шалтгаан нь юу вэ? 

• A.

  Хөл жийн, хөлс сэвэн налайж суусан тул

• B.

  Хурга ялгах цаг нэгэнт оройтсон тул

• C.

  Аав ээжийгээ сумын төв явснаас хойш гэртээ тогтохоо больсон тул

• D.

  Сайхан аргал олчхоод авалгүй орхиж чаддаггүй тул

• E.

  Айлдаа нэг л ормоор санагдаад байгаа өөр нэг хүсэлдээ хөтлөгдсөн тул

Дараах хувиралд тохирох молекулын орон зайн бүтцийг зөв илэрхийлсэн дүрслэлийг олно уу.

СН₃ - СН₂ - СН₃  СН₃ - СН = CH2

• A.

  I ба IV

• B.

  II ба I

• C.

  III ба IV

• D.

  IV ба II

• E.

  I ба III

Нэгдүгээр хэсэг

Санамж:

1.      Эхийг анхааралтай уншиж ойлгоорой.

2.      Асуулт даалгавар бүрийг анхааралтай,дуустал уншиж гүйцэтгээрэй.

3.       Сонгож авсан үг ,өгүүлбэрийг  эхийн утга санаатай холбож ажиглаарай.

4.      Сонгох даалгавраас зөвхөн нэгийг сонгож дугуйлаарай.

5.      Даалгавар бүр 2 оноотой.

                              Саахалтын нууранд ангир дуугарна

    Зуны салхи морин дэл дээр явдаг юм уу, явган явахад жигтэйхэн бүгчим бөгөөд аргал түүж яваа Цэнзэнгаад бүр ч бүгчим халуун байлаа. Царай нь улаа бутран ,юм бүхнийг хайрлан ширтэх номхон бор нүд нь бодлогошрон явах ажээ. Гэрт байх түүнд нэг л уйтгартай мэт санагдан сав д хийвэл аргалд яваад өгнө. Тэгэх тусмаа аав ээж хоёрыгоо сумын төв явчихсанаас хойш  бүр ч гэртээ тогтохыг больжээ. Хонь малын бэлчээрт аргалын илчтэйг эрж,эцэг эхийн энэрлээс тэс ондоон хайр энхрийллийг хүсэн ,алсын бараа харж явах түүнд сайхан санагдана.

    Цэнзэнгаа сувай хониныхоо цаана гарсан хойно сая арагтай аргалаа түшин,толгой боосон цэнхэр алчуураар хөлсөө сэвэн,гэрийнхаа баруун хойд бутагт ухаагийн сэрвээнд хээр хоносон сар шиг харагдаж байгаа ганц бүгээн адуу сажилсаар саахалтын нуурт орохыг ажиж суулаа. Ганц адуунаас үргэв үү яав,нуурын хөвөөнөөс хоёр шаргал ангир нисэж нөгөө эрэгт нь буув. Магад тэнд ус үзээгүй,унаган далавч нь ургаагүй  үр нь байж мэднэ. Үзэх юмсан. Алинтай нь адилхан байгаа бол хэмээн бодож суутал гэнэт салхи сэвэлзэн,олон морьтон хажуугаар нь давхин өнгөрөв.

   Хөл жийн,хөлс сэвэн налайж суусандаа ичин санд мэнд арагтай аргалаа үүрэн босов. Тэдний бараанаар  айлын нь зүрх цагаан хар нохой гүүн зэлний хэртэй холоос тосон хуцаж очсоноо энэ олон амьтны чинь алинд нь хуцах вэ дээ гэсэн янзтай ард нь гайхан хоцров.

    Хурга ялгах цаг нэгэнт ойртсон тул Цэнзэнгаа ч гэсэн сувай хонио орхин гэрээдээ явлаа. Хэдийвээр түүний араг дүүрсэн авч буцахдаа хаврын салхи,зуны бороонд онгож хатсан хөх аргал түүсээр л явлаа. Аргал болгоныг эрж түүдэг болоод ч тэр үү  ,аргалтайгаа цуг олсон мэт сайхан бодол бодож харьдаг болоод ч тэр үү ,нутаг дээрээ аргатай аргалаа асгачхаад нүүж  чаддаггүйтэйгээ адилхан сайхан аргал олчхоод авалгүй орхиж чаддаггүй аж.

   Цэнзэнгааг ирэхэд айлын нь уяан дээр моринд багширч догшин нэг нь толгой хаялан холын бараанд чих сортолзуулан ,номхон нэг нь хөл сэлгэн ,сүүл шарван зогсоно. Аргатай аргалаа гэрийнхээ гадаа буулгачхаад ,хошлонгоос хавчуулаастай байсан шилбүүрээ аван айлын багачуудын хураан ирж байгаа саах мал руу явав. Хурга ялгах гэж байгааг мэдсэн хөгшин хоньд хургаа хөхүүлэн,онгог хонь хурга майлалдан ,эхлээр явж муу зан сурчихсан хурга шилбүүр хувин дээгүүр харайж гарах гэсэн мэт агаарт хий дэгдэх авч,ялгаж сурчихсан хурга төдий л зовоосогүй.

   Цэнзэнгаа харьж сүүгээ хөөрүүлэх гэж бодсон хэр нь айлдаа нэг л ормоор санагдаад байгаа өөр нэгэн хүсэлдээ хөтлөгдөв. Цэнзэнгаа гэрийн зүүн талд айлын хүүхний дэргэд очиж суухад уяан дээрх омголон морьдын эзэд инээмсэглэн мэндэлцгээв. Харин номхон морьдын эзэд анзаарсан ч үгүй  газрын гарц,тэнгэрийн царайг жишин хөөрөлдөж сууна. Чингэтэл Шийрэд өвгөн том хүрэн хултай айраг мэлтэгнүүлэн:

    -За хүү минь нэг ая бариатах хэмээн нэгэн зузаан бор залууд барив. Тэр зүс үл таних залууг хармагцаа Цэнзэнгаа зүрх цочсон мэт оволзон цохилж,нүүрнээс нь гал бутрах шиг болов. Мөнөөх залуу тогтуухан инээмсэглэснээ царайг төв болгон “Ар хөвчийн унага”... гээд л нар мандах адил зугуухан эхлэв. Цэнзэнгаад энэ огтын танихгүй залуу хэзээ язааны танил дотно санагдахад гайхмаарч юм шиг ,хонь малын бэлчээрт алсын бараа ширтэн,нэгэн насны минь хань ийм хүн байна гэж сэтгэлдээ дүрслэн мөрөөдөж яваад гэнэт яг тэр хүнтэйгээ ингэж учирсан нь зүүд ч юм шиг санагдана. Хэдийвээр тэр залуугаас үүдэн хоймор зайтай хол суугаа учирсан нь зүүд ч юм шиг санагдана . Хэдийвээр тэр залуугаас үүдэн хоймор зайтай хол суугаа хэр нь хажууд нь суугааюм шиг ичин , хултай айраг руугаа харах авч өөрийн эрхгүй дахиад л түүнийг битүүхэн ширтэж байлаа .

        “Энэ нөгөө хотоос ирсэн хэдэн залуугийн нэг юм гэнээ . Шийрэв гуайн суурьт очсон юм байх “ . гэж хажуугаасаа шивнэх айлын хүүхний үгийг ч дуулахгүй чих нь дүнгэнэх авч :

        Сүүмэлзэн харагдах нь

        Сүмтэй будрын чулуу юу

        Сүүтэлзэнхэн харагдах нь

        Миний л нэгэн алдрай юу гэж дуулах түүний дууг Цэнзэнгаагийн зүрх сонсож байлаа. Энэ дуу ч гэсэн зөн билгээр Цэнзэнгаад зориулагдаж байгаа мэт тэрээр нар хөөрөх мэт аажуухан алслуулж, аяа дээшлүүлснээ үдийн нар голлох шиг тогтоон , шуранхайлж эхлэв . Түүний уруул хөгжмийн чавхдас мэт чичирч , хултай айрагнаас ойх үдшийн гэгээ нүүрэн дээр нь тогтоно . “Энэ дуу битгий дуусаасай . Ингээд л дуулаад суугаад байгаасай “. Гэж Цэнзэнгааг хүсэн суухуй зүрх сэтгэл нь хөдлөн ая орох мэт баясан догдолж бүхий биед нь хөгжмийн эгшиг уянгалан байлаа. Тэр залуугийн хашийн цагаан шүд дуулах дууныхаа аянд ер бусын сайхан хурц өнгө нэмэх мэт яралзана. Уруул нэвт гэрэлтэм ийм л хашийн шүд яралзуулан үдийн халуунд сэрүү татмаар исгэрэнхэн ирэх барааг нь сэтгэлдээ мөн ч олн үзсэнсэн .

             Түүний дуулах дааг уулсыэ цуурай авах мат гэр дэх хүмүүс цөм дагаж түрэхэд Цэнзэнгаа ч ичиж догдолсон хоолойгоор түрэн “Надруу хараасай . Инээгээсэй “. Гэж хүсэж суулаа. Тэр залуу талын цэнгэг агаарт долгилон холдох дууныхаа аяыг наашлан наашлуулсаар зүрхэнд шингээх мэт дуугаа жаргаав .

-          Төрмандах ч ёстой боржгон аяар дуулж байна шүү хэмээн Шийрэв өвгөн олзуурхав.

-          Аав маань ингэж дуулдаг юм гэж Шийрэв өвгөнрүү харж инээмсэглэснээ

өөрийгөө хүн ширтээд байгаан мэдсэн юм шиг Цэнзэнгаа руу харахдаа түүний харцтай мөргөлдөв .

             Цэнзэнгаа шөнө гэрэлд орсон бөжин мэт сандран дэмий л харц буруулан доошоо харахдаа хонь саахдаа өмсдөг халцархай муу гуталтай яваагаа мэдэн улам их ичин , хурдхан л гарахын түүс болжээ . Цэнзэнгаа гэрээс гарч уужрав мэт уртаар санаа алдсанаа гэрээдээ яаран алхав. Тэрбээр гэртээ орсон хойноо ч гэсэн араас нь хүн ороод ирчих гэж байгаа мэт яаруу бачуу гутал хувцасаа сольсноо “Намайг ингэж наадамд очих гэж байгаа юм шиг гоёчхоод буцаж очхоор улс амьтан юу гэх юм билээ” гэж бодон буцаж орох арга нэгэнт тасарсныг мэдэв.

Тэгтэл гадаа хүн амьтан ярилцан дөрөө хангиналдахад Цэнзэнгаа гэрээс гүйн гарав . Найр өндөрлөж байгаа бололтой уяан дээрээс морио тайлах нь тайлж, олмоо чангалах нь чангалж буй нь харанхуйн дунд бүдэг бадаг харагдана .

         Омголон морьтонгууд шон дээрээс морьтонгууд л пижигнэлдэн давхилдахад саахалтын ноход шуугилдан угтлаа . Харин номхон морьтонгууд дүнгэр, дүнгэр ярилцан хаа нэгхэн дөрөө хангинуулан одсоноо саахалт хүрэв бололтой төдхөн чимээ тасрахад салхи хүртэл тэдэнтэй дарвин одсон мэт нам гүм болов .

Цэнзэнгаа гэртээ орон , сүүгээ хөөрүүлэхээр аргал зэрэглэн галаа асааж намуухнаар бадрах аргалын галыг ширтэн суув . Аргэл болгоныг бодол бодон , хүсэл мөрөөдөлд автан явж түүсэн болоод тэр үү, аргалынх нь илч бодол хүслийх нь илч юм шиг санагдана . Цэнзэнгаа бүсгүй хүнд аз жаргал өөрөө хүрч ирдэг гэж үеийнхээ охидтой шивнэлдэн аз жаргалаа хүлээж явсныгаа буруу гэж бодлоо .

          Аргалын илчтэйг малын соргог бэлчээрээс эрж олдогтой адилхан өөрийнхөө аз жаргалыг амьдралаасаа өөрөө ирж олох ёстой. Би аав ээж хоёрыг эрэхээр Шийрэв гуайн суурь дээр очно гэж бодон тэр залуугийн аргалын гал бадрах мэт намуухан инээх инээд , дуулах дууг зүрхнээсээ сонсож суухуй саахалтын нууранд ангир дуугарав. Нууран дундаа бие биесээ дуудан хэн хэндээ эрхлэн жаргах ангир ганганалдан байлаа. (1971 он)

Батбаяр .Д, Саахалтын нууранд ангир дуугарна . УБ., 2007, 59-63-р тал

Эхэд өгүүлсэн дараах үйлүүдийн алийг нь Төрмандах хийсэн бэ?

• A.

  Төрмөндөх ёстой боржгон аяар дуулж байна хэмээн олзуурхав

• B.

  За хүү нэг ая бариатах хэмээн нэгэн бор залууд барив

• C.

  Аяыг наашлан наашлуулсаар зүрхэнд шингээн дуугаа жаргаав

• D.

  Уртаар санаа алдан алдсанаа гэрээдэ яаран алхав.

• E.

  Өөрийнхөө аз жаргалыг амьдралаасаа өөрөө эрж олов.

Нэгдүгээр хэсэг 
Санамж:
1.      Эхийг анхааралтай уншиж ойлгоорой. 
2.      Асуулт даалгавар бүрийг анхааралтай,дуустал уншиж гүйцэтгээрэй.
3.       Сонгож авсан үг ,өгүүлбэрийг  эхийн утга санаатай холбож ажиглаарай. 
4.      Сонгох даалгавраас зөвхөн нэгийг сонгож дугуйлаарай. 
5.      Даалгавар бүр 2 оноотой. 
                              Саахалтын нууранд ангир дуугарна 
    Зуны салхи морин дэл дээр явдаг юм уу, явган явахад жигтэйхэн бүгчим бөгөөд аргал түүж яваа Цэнзэнгаад бүр ч бүгчим халуун байлаа. Царай нь улаа бутран ,юм бүхнийг хайрлан ширтэх номхон бор нүд нь бодлогошрон явах ажээ. Гэрт байх түүнд нэг л уйтгартай мэт санагдан сав л хийвэл аргалд яваад өгнө. Тэгэх тусмаа аав ээж хоёрыгоо сумын төв явчихсанаас хойш  бүр ч гэртээ тогтохыг больжээ. Хонь малын бэлчээрт аргалын илчтэйг эрж,эцэг эхийн энэрлээс тэс ондоон хайр энхрийллийг хүсэн ,алсын бараа харж явах түүнд сайхан санагдана. 
    Цэнзэнгаа сувай хониныхоо цаана гарсан хойно сая арагтай аргалаа түшин,толгой боосон цэнхэр алчуураар хөлсөө сэвэн,гэрийнхээ баруун хойд бутат ухаагийн сэрвээнд хээр хоносон сар шиг харагдаж байгаа ганц бүгээн адуу сажилсаар саахалтын нуурт орохыг ажиж суулаа. Ганц адуунаас үргэв үү яав,нуурын хөвөөнөөс хоёр шаргал ангир нисэж нөгөө эрэгт нь буув. Магад тэнд ус үзээгүй,унаган далавч нь ургаагүй  үр нь байж мэднэ. Үзэх юмсан. Алинтай нь адилхан байгаа бол хэмээн бодож суутал гэнэт салхи сэвэлзэн,олон морьтон хажуугаар нь давхин өнгөрөв. 
   Хөл жийн,хөлс сэвэн налайж суусандаа ичин санд мэнд арагтай аргалаа үүрэн босов. Тэдний бараанаар  айлын нь зүрх цагаан хар нохой гүүн зэлний хэртэй холоос тосон хуцаж очсоноо энэ олон амьтны чинь алинд нь хуцах вэ дээ гэсэн янзтай ард нь гайхан хоцров. 
    Хурга ялгах цаг нэгэнт ойртсон тул Цэнзэнгаа ч гэсэн сувай хонио орхин гэрээдээ явлаа. Хэдийвээр түүний араг дүүрсэн авч буцахдаа хаврын салхи,зуны бороонд онгож хатсан хөх аргал түүсээр л явлаа. Аргал болгоныг эрж түүдэг болоод ч тэр үү  ,аргалтайгаа цуг олсон мэт сайхан бодол бодож харьдаг болоод ч тэр үү ,нутаг дээрээ аргатай аргалаа асгачхаад нүүж  чаддаггүйтэйгээ адилхан сайхан аргал олчхоод авалгүй орхиж чаддаггүй аж. 
   Цэнзэнгааг ирэхэд айлын нь уяан дээр моринд багширч догшин нэг нь толгой хаялан холын бараанд чих сортолзуулан ,номхон нэг нь хөл сэлгэн ,сүүл шарван зогсоно. Аргатай аргалаа гэрийнхээ гадаа буулгачхаад ,хошлонгоос хавчуулаастай байсан шилбүүрээ аван айлын багачуудын хураан ирж байгаа саах мал руу явав. Хурга ялгах гэж байгааг мэдсэн хөгшин хоньд хургаа хөхүүлэн,онгог хонь хурга майлалдан ,эхлээр явж муу зан сурчихсан хурга шилбүүр хувин дээгүүр харайж гарах гэсэн мэт агаарт хий дэгдэх авч,ялгаж сурчихсан хурга төдий л зовоосогүй. 
   Цэнзэнгаа харьж сүүгээ хөөрүүлэх гэж бодсон хэр нь айлдаа нэг л ормоор санагдаад байгаа өөр нэгэн хүсэлдээ хөтлөгдөв. Цэнзэнгаа гэрийн зүүн талд айлын хүүхний дэргэд очиж суухад уяан дээрх омголон морьдын эзэд инээмсэглэн мэндэлцгээв. Харин номхон морьдын эзэд анзаарсан ч үгүй  газрын гарц,тэнгэрийн царайг жишин хөөрөлдөж сууна. Чингэтэл Шийрэв өвгөн том хүрэн хултай айраг мэлтэгнүүлэн: 
    -За хүү минь нэг ая бариатах хэмээн нэгэн зузаан бор залууд барив. Тэр зүс үл таних залууг хармагцаа Цэнзэнгаа зүрх цочсон мэт оволзон цохилж,нүүрнээс нь гал бутрах шиг болов. Мөнөөх залуу тогтуухан инээмсэглэснээ царайг төв болгон “Ар хөвчийн унага”... гээд л нар мандах адил зугуухан эхлэв. Цэнзэнгаад энэ огтын танихгүй залуу хэзээ язааны танил дотно санагдахад гайхмаарч юм шиг ,хонь малын бэлчээрт алсын бараа ширтэн,нэгэн насны минь хань ийм хүн байна гэж сэтгэлдээ дүрслэн мөрөөдөж яваад гэнэт яг тэр хүнтэйгээ ингэж учирсан нь зүүд ч юм шиг санагдана. Хэдийвээр тэр залуугаас үүдэн хоймор зайтай хол суугаа учирсан нь зүүд ч юм шиг санагдана .  Хэдийвээр тэр залуугаас үүдэн хоймор зайтай хол суугаа хэр нь хажууд нь суугаа юм шиг ичин , хултай айраг руугаа харах авч өөрийн эрхгүй дахиад л түүнийг битүүхэн ширтэж байлаа .
        “Энэ нөгөө хотоос ирсэн хэдэн залуугийн нэг юм гэнээ . Шийрэв гуайн суурьт очсон юм байх “ . гэж хажуугаасаа шивнэх айлын хүүхний үгийг ч дуулахгүй чих нь дүнгэнэх авч : 
        Сүүмэлзэн харагдах нь 
        Сүмтэй будрын чулуу юу 
        Сүүтэлзэнхэн харагдах нь 
        Миний л нэгэн алдрай юу гэж дуулах түүний дууг Цэнзэнгаагийн зүрх сонсож байлаа. Энэ дуу ч гэсэн зөн билгээр Цэнзэнгаад зориулагдаж байгаа мэт тэрээр нар хөөрөх мэт аажуухан алслуулж, аяа дээшлүүлснээ үдийн нар голлох шиг тогтоон , шуранхайлж эхлэв . Түүний уруул хөгжмийн чавхдас мэт чичирч , хултай айрагнаас ойх үдшийн гэгээ нүүрэн дээр нь тогтоно . “Энэ дуу битгий дуусаасай . Ингээд л дуулаад суугаад байгаасай “ . гэж Цэнзэнгааг хүсэн суухуй зүрх сэтгэл нь хөдлөн ая орох мэт баясан догдолж бүхий биед нь хөгжмийн эгшиг уянгалан байлаа. Тэр залуугийн хашийн цагаан шүд дуулах дууныхаа аянд ер бусын сайхан хурц өнгө нэмэх мэт яралзана. Уруул нэвт гэрэлтэм ийм л хашийн шүд яралзуулан үдийн халуунд сэрүү татмаар исгэрэнхэн ирэх барааг нь сэтгэлдээ мөн ч олон үзсэн сэн . 
             Түүний дуулах дууг уулсын цуурай авах мат гэр дэх хүмүүс цөм дагаж түрэхэд Цэнзэнгаа ч ичиж догдолсон хоолойгоор түрэн “Надруу хараасай . Инээгээсэй “. гэж хүсэж суулаа. Тэр залуу талын цэнгэг агаарт долгилон холдох дууныхаа аяыг наашлан наашлуулсаар зүрхэнд шингээх мэт дуугаа жаргаав . 
-          Төрмандах ч ёстой боржгон аяар дуулж байна шүү хэмээн Шийрэв өвгөн олзуурхав. 
-          Аав маань ингэж дуулдаг юм гэж Шийрэв өвгөн рүү харж инээмсэглэснээ 
өөрийгөө хүн ширтээд байгаан мэдсэн юм шиг Цэнзэнгаа руу харахдаа түүний харцтай мөргөлдөв .
             Цэнзэнгаа шөнө гэрэлд орсон бөжин мэт сандран дэмий л харц буруулан доошоо харахдаа хонь саахдаа өмсдөг халцархай муу гуталтай яваагаа мэдэн улам их ичин , хурдхан л гарахын түүс болжээ . Цэнзэнгаа гэрээс гарч уужрах мэт уртаар санаа алдсанаа гэрээдээ яаран алхав. Тэрбээр гэртээ орсон хойноо ч гэсэн араас нь хүн ороод ирчих гэж байгаа мэт яаруу бачуу гутал хувцасаа сольсноо “Намайг ингэж наадамд очих гэж байгаа юм шиг гоёчхоод буцаж очихоор улс амьтан юу гэх юм билээ” гэж бодон буцаж орох арга нэгэнт тасарсныг мэдэв. 
Тэгтэл гадаа хүн амьтан ярилцан дөрөө хангиналдахад Цэнзэнгаа гэрээс гүйн гарав . Найр өндөрлөж байгаа бололтой уяан дээрээс морио тайлах нь тайлж, олмоо чангалах нь чангалж буй нь харанхуйн дунд бүдэг бадаг харагдана .
         Омголон морьтонгууд шон дээрээс мордонгуут л пижигнэлдэн давхилдахад саахалтын ноход шуугилдан угтлаа . Харин номхон морьтонгууд дүнгэр, дүнгэр ярилцан хаа нэгхэн дөрөө хангинуулан одсоноо саахалт хүрэв бололтой төдхөн чимээ тасрахад  салхи хүртэл тэдэнтэй дарвин одсон мэт нам гүм болов . 
         Цэнзэнгаа гэртээ орон , сүүгээ хөөрүүлэхээр аргал зэрэглэн галаа асааж намуухнаар бадрах аргалын галыг ширтэн суув . Аргал болгоныг бодол бодон , хүсэл мөрөөдөлд автан явж түүсэн болоод тэр үү, аргалынх нь илч бодол хүслийх нь илч юм шиг санагдана .  Цэнзэнгаа бүсгүй хүнд аз жаргал өөрөө хүрч ирдэг гэж үеийнхээ охидтой шивнэлдэн аз жаргалаа хүлээж явсныгаа буруу гэж бодлоо .
          Аргалын илчтэйг малын соргог бэлчээрээс эрж олдогтой адилхан өөрийнхөө аз жаргалыг амьдралаасаа өөрөө ирж олох ёстой. Би аав ээж хоёрыг ирэхээр Шийрэв гуайн суурь дээр очно гэж бодон тэр залуугийн аргалын гал бадрах мэт намуухан инээх инээд , дуулах дууг зүрхнээсээ сонсож суухуй саахалтын нууранд ангир дуугарав. Нууран дундаа бие биесээ дуудан хэн хэндээ эрхлэн жаргах ангир ганганалдан байлаа. (1971 он) 
Батбаяр .Д, Саахалтын нууранд ангир дуугарна . УБ., 2007, 59-63-р тал

 Цэнзэнгаа өөрийн эрхгүй  дахиад л түүнийг битүүхэн ширтэж байсны учир юу вэ?

• A.

  Сэтгэлдээ дүрслэн мөрөөдөж явсан хүнтэйгээ учирсан болохоор

• B.

  Омголон морьдын эзэд инээмсэглэн мэндэлсэн учраас

• C.

  Номхон морьдын эзэд түүнийг анзаараагүй учраас

• D.

  Шийрэв өвгөн тэр залууг олзуурхан магтсан болохоор

• E.

  Салхи хүртэл тэдэнтэй дарвин одсон мэт нам гүм болсон тул

Нэгдүгээр хэсэг

Санамж:

1.      Эхийг анхааралтай уншиж ойлгоорой.

2.      Асуулт даалгавар бүрийг анхааралтай,дуустал уншиж гүйцэтгээрэй.

3.       Сонгож авсан үг ,өгүүлбэрийг  эхийн утга санаатай холбож ажиглаарай.

4.      Сонгох даалгавраас зөвхөн нэгийг сонгож дугуйлаарай.

5.      Даалгавар бүр 2 оноотой.

                              Саахалтын нууранд ангир дуугарна

    Зуны салхи морин дэл дээр явдаг юм уу, явган явахад жигтэйхэн бүгчим бөгөөд аргал түүж яваа Цэнзэнгаад бүр ч бүгчим халуун байлаа. Царай нь улаа бутран ,юм бүхнийг хайрлан ширтэх номхон бор нүд нь бодлогошрон явах ажээ. Гэрт байх түүнд нэг л уйтгартай мэт санагдан сав д хийвэл аргалд яваад өгнө. Тэгэх тусмаа аав ээж хоёрыгоо сумын төв явчихсанаас хойш  бүр ч гэртээ тогтохыг больжээ. Хонь малын бэлчээрт аргалын илчтэйг эрж,эцэг эхийн энэрлээс тэс ондоон хайр энхрийллийг хүсэн ,алсын бараа харж явах түүнд сайхан санагдана.

    Цэнзэнгаа сувай хониныхоо цаана гарсан хойно сая арагтай аргалаа түшин,толгой боосон цэнхэр алчуураар хөлсөө сэвэн,гэрийнхаа баруун хойд бутагт ухаагийн сэрвээнд хээр хоносон сар шиг харагдаж байгаа ганц бүгээн адуу сажилсаар саахалтын нуурт орохыг ажиж суулаа. Ганц адуунаас үргэв үү яав,нуурын хөвөөнөөс хоёр шаргал ангир нисэж нөгөө эрэгт нь буув. Магад тэнд ус үзээгүй,унаган далавч нь ургаагүй  үр нь байж мэднэ. Үзэх юмсан. Алинтай нь адилхан байгаа бол хэмээн бодож суутал гэнэт салхи сэвэлзэн,олон морьтон хажуугаар нь давхин өнгөрөв.

   Хөл жийн,хөлс сэвэн налайж суусандаа ичин санд мэнд арагтай аргалаа үүрэн босов. Тэдний бараанаар  айлын нь зүрх цагаан хар нохой гүүн зэлний хэртэй холоос тосон хуцаж очсоноо энэ олон амьтны чинь алинд нь хуцах вэ дээ гэсэн янзтай ард нь гайхан хоцров.

    Хурга ялгах цаг нэгэнт ойртсон тул Цэнзэнгаа ч гэсэн сувай хонио орхин гэрээдээ явлаа. Хэдийвээр түүний араг дүүрсэн авч буцахдаа хаврын салхи,зуны бороонд онгож хатсан хөх аргал түүсээр л явлаа. Аргал болгоныг эрж түүдэг болоод ч тэр үү  ,аргалтайгаа цуг олсон мэт сайхан бодол бодож харьдаг болоод ч тэр үү ,нутаг дээрээ аргатай аргалаа асгачхаад нүүж  чаддаггүйтэйгээ адилхан сайхан аргал олчхоод авалгүй орхиж чаддаггүй аж.

   Цэнзэнгааг ирэхэд айлын нь уяан дээр моринд багширч догшин нэг нь толгой хаялан холын бараанд чих сортолзуулан ,номхон нэг нь хөл сэлгэн ,сүүл шарван зогсоно. Аргатай аргалаа гэрийнхээ гадаа буулгачхаад ,хошлонгоос хавчуулаастай байсан шилбүүрээ аван айлын багачуудын хураан ирж байгаа саах мал руу явав. Хурга ялгах гэж байгааг мэдсэн хөгшин хоньд хургаа хөхүүлэн,онгог хонь хурга майлалдан ,эхлээр явж муу зан сурчихсан хурга шилбүүр хувин дээгүүр харайж гарах гэсэн мэт агаарт хий дэгдэх авч,ялгаж сурчихсан хурга төдий л зовоосогүй.

   Цэнзэнгаа харьж сүүгээ хөөрүүлэх гэж бодсон хэр нь айлдаа нэг л ормоор санагдаад байгаа өөр нэгэн хүсэлдээ хөтлөгдөв. Цэнзэнгаа гэрийн зүүн талд айлын хүүхний дэргэд очиж суухад уяан дээрх омголон морьдын эзэд инээмсэглэн мэндэлцгээв. Харин номхон морьдын эзэд анзаарсан ч үгүй  газрын гарц,тэнгэрийн царайг жишин хөөрөлдөж сууна. Чингэтэл Шийрэд өвгөн том хүрэн хултай айраг мэлтэгнүүлэн:

    -За хүү минь нэг ая бариатах хэмээн нэгэн зузаан бор залууд барив. Тэр зүс үл таних залууг хармагцаа Цэнзэнгаа зүрх цочсон мэт оволзон цохилж,нүүрнээс нь гал бутрах шиг болов. Мөнөөх залуу тогтуухан инээмсэглэснээ царайг төв болгон “Ар хөвчийн унага”... гээд л нар мандах адил зугуухан эхлэв. Цэнзэнгаад энэ огтын танихгүй залуу хэзээ язааны танил дотно санагдахад гайхмаарч юм шиг ,хонь малын бэлчээрт алсын бараа ширтэн,нэгэн насны минь хань ийм хүн байна гэж сэтгэлдээ дүрслэн мөрөөдөж яваад гэнэт яг тэр хүнтэйгээ ингэж учирсан нь зүүд ч юм шиг санагдана. Хэдийвээр тэр залуугаас үүдэн хоймор зайтай хол суугаа учирсан нь зүүд ч юм шиг санагдана . Хэдийвээр тэр залуугаас үүдэн хоймор зайтай хол суугаа хэр нь хажууд нь суугааюм шиг ичин , хултай айраг руугаа харах авч өөрийн эрхгүй дахиад л түүнийг битүүхэн ширтэж байлаа .

        “Энэ нөгөө хотоос ирсэн хэдэн залуугийн нэг юм гэнээ . Шийрэв гуайн суурьт очсон юм байх “ . гэж хажуугаасаа шивнэх айлын хүүхний үгийг ч дуулахгүй чих нь дүнгэнэх авч :

        Сүүмэлзэн харагдах нь

        Сүмтэй будрын чулуу юу

        Сүүтэлзэнхэн харагдах нь

        Миний л нэгэн алдрай юу гэж дуулах түүний дууг Цэнзэнгаагийн зүрх сонсож байлаа. Энэ дуу ч гэсэн зөн билгээр Цэнзэнгаад зориулагдаж байгаа мэт тэрээр нар хөөрөх мэт аажуухан алслуулж, аяа дээшлүүлснээ үдийн нар голлох шиг тогтоон , шуранхайлж эхлэв . Түүний уруул хөгжмийн чавхдас мэт чичирч , хултай айрагнаас ойх үдшийн гэгээ нүүрэн дээр нь тогтоно . “Энэ дуу битгий дуусаасай . Ингээд л дуулаад суугаад байгаасай “. Гэж Цэнзэнгааг хүсэн суухуй зүрх сэтгэл нь хөдлөн ая орох мэт баясан догдолж бүхий биед нь хөгжмийн эгшиг уянгалан байлаа. Тэр залуугийн хашийн цагаан шүд дуулах дууныхаа аянд ер бусын сайхан хурц өнгө нэмэх мэт яралзана. Уруул нэвт гэрэлтэм ийм л хашийн шүд яралзуулан үдийн халуунд сэрүү татмаар исгэрэнхэн ирэх барааг нь сэтгэлдээ мөн ч олн үзсэнсэн .

             Түүний дуулах дааг уулсыэ цуурай авах мат гэр дэх хүмүүс цөм дагаж түрэхэд Цэнзэнгаа ч ичиж догдолсон хоолойгоор түрэн “Надруу хараасай . Инээгээсэй “. Гэж хүсэж суулаа. Тэр залуу талын цэнгэг агаарт долгилон холдох дууныхаа аяыг наашлан наашлуулсаар зүрхэнд шингээх мэт дуугаа жаргаав .

-          Төрмандах ч ёстой боржгон аяар дуулж байна шүү хэмээн Шийрэв өвгөн олзуурхав.

-          Аав маань ингэж дуулдаг юм гэж Шийрэв өвгөнрүү харж инээмсэглэснээ

өөрийгөө хүн ширтээд байгаан мэдсэн юм шиг Цэнзэнгаа руу харахдаа түүний харцтай мөргөлдөв .

             Цэнзэнгаа шөнө гэрэлд орсон бөжин мэт сандран дэмий л харц буруулан доошоо харахдаа хонь саахдаа өмсдөг халцархай муу гуталтай яваагаа мэдэн улам их ичин , хурдхан л гарахын түүс болжээ . Цэнзэнгаа гэрээс гарч уужрав мэт уртаар санаа алдсанаа гэрээдээ яаран алхав. Тэрбээр гэртээ орсон хойноо ч гэсэн араас нь хүн ороод ирчих гэж байгаа мэт яаруу бачуу гутал хувцасаа сольсноо “Намайг ингэж наадамд очих гэж байгаа юм шиг гоёчхоод буцаж очхоор улс амьтан юу гэх юм билээ” гэж бодон буцаж орох арга нэгэнт тасарсныг мэдэв.

Тэгтэл гадаа хүн амьтан ярилцан дөрөө хангиналдахад Цэнзэнгаа гэрээс гүйн гарав . Найр өндөрлөж байгаа бололтой уяан дээрээс морио тайлах нь тайлж, олмоо чангалах нь чангалж буй нь харанхуйн дунд бүдэг бадаг харагдана .

         Омголон морьтонгууд шон дээрээс морьтонгууд л пижигнэлдэн давхилдахад саахалтын ноход шуугилдан угтлаа . Харин номхон морьтонгууд дүнгэр, дүнгэр ярилцан хаа нэгхэн дөрөө хангинуулан одсоноо саахалт хүрэв бололтой төдхөн чимээ тасрахад салхи хүртэл тэдэнтэй дарвин одсон мэт нам гүм болов .

Цэнзэнгаа гэртээ орон , сүүгээ хөөрүүлэхээр аргал зэрэглэн галаа асааж намуухнаар бадрах аргалын галыг ширтэн суув . Аргэл болгоныг бодол бодон , хүсэл мөрөөдөлд автан явж түүсэн болоод тэр үү, аргалынх нь илч бодол хүслийх нь илч юм шиг санагдана . Цэнзэнгаа бүсгүй хүнд аз жаргал өөрөө хүрч ирдэг гэж үеийнхээ охидтой шивнэлдэн аз жаргалаа хүлээж явсныгаа буруу гэж бодлоо .

          Аргалын илчтэйг малын соргог бэлчээрээс эрж олдогтой адилхан өөрийнхөө аз жаргалыг амьдралаасаа өөрөө ирж олох ёстой. Би аав ээж хоёрыг эрэхээр Шийрэв гуайн суурь дээр очно гэж бодон тэр залуугийн аргалын гал бадрах мэт намуухан инээх инээд , дуулах дууг зүрхнээсээ сонсож суухуй саахалтын нууранд ангир дуугарав. Нууран дундаа бие биесээ дуудан хэн хэндээ эрхлэн жаргах ангир ганганалдан байлаа. (1971 он)

Батбаяр .Д, Саахалтын нууранд ангир дуугарна . УБ., 2007, 59-63-р тал

, “Тогтуухан инээмсэглэснээ царайг төв болгон “Ар хөвчийн унага” ... гээд л нар мандах адил зугуухан эхлэв.” Гэсэн нь хэний хэлсэн үг вэ?

• A.

  Цэнзэнгаа

• B.

  Зохиогч

• C.

  Шийрэв

• D.

  Төрмандах

• E.

  Айлын хүүхэн

 Танд тус бүр шалтгаан (l) ,үр дагавар (ll) хэсгээс бүрдсэн хоёр бичвэр мэдээлэл өгөгджээ. Мэдээлэлтэй танилцаад шалтгаан ба үр дагаврын үнэн худлыг тогтооно уу.

• A.

  A

• B.

  B

• C.

  C

• D.

  D

• E.

  E

Нэгдүгээр хэсэг

Санамж:

1.      Эхийг анхааралтай уншиж ойлгоорой.

2.      Асуулт даалгавар бүрийг анхааралтай,дуустал уншиж гүйцэтгээрэй.

3.       Сонгож авсан үг ,өгүүлбэрийг  эхийн утга санаатай холбож ажиглаарай.

4.      Сонгох даалгавраас зөвхөн нэгийг сонгож дугуйлаарай.

5.      Даалгавар бүр 2 оноотой.

                              Саахалтын нууранд ангир дуугарна

    Зуны салхи морин дэл дээр явдаг юм уу, явган явахад жигтэйхэн бүгчим бөгөөд аргал түүж яваа Цэнзэнгаад бүр ч бүгчим халуун байлаа. Царай нь улаа бутран ,юм бүхнийг хайрлан ширтэх номхон бор нүд нь бодлогошрон явах ажээ. Гэрт байх түүнд нэг л уйтгартай мэт санагдан сав д хийвэл аргалд яваад өгнө. Тэгэх тусмаа аав ээж хоёрыгоо сумын төв явчихсанаас хойш  бүр ч гэртээ тогтохыг больжээ. Хонь малын бэлчээрт аргалын илчтэйг эрж,эцэг эхийн энэрлээс тэс ондоон хайр энхрийллийг хүсэн ,алсын бараа харж явах түүнд сайхан санагдана.

    Цэнзэнгаа сувай хониныхоо цаана гарсан хойно сая арагтай аргалаа түшин,толгой боосон цэнхэр алчуураар хөлсөө сэвэн,гэрийнхаа баруун хойд бутагт ухаагийн сэрвээнд хээр хоносон сар шиг харагдаж байгаа ганц бүгээн адуу сажилсаар саахалтын нуурт орохыг ажиж суулаа. Ганц адуунаас үргэв үү яав,нуурын хөвөөнөөс хоёр шаргал ангир нисэж нөгөө эрэгт нь буув. Магад тэнд ус үзээгүй,унаган далавч нь ургаагүй  үр нь байж мэднэ. Үзэх юмсан. Алинтай нь адилхан байгаа бол хэмээн бодож суутал гэнэт салхи сэвэлзэн,олон морьтон хажуугаар нь давхин өнгөрөв.

   Хөл жийн,хөлс сэвэн налайж суусандаа ичин санд мэнд арагтай аргалаа үүрэн босов. Тэдний бараанаар  айлын нь зүрх цагаан хар нохой гүүн зэлний хэртэй холоос тосон хуцаж очсоноо энэ олон амьтны чинь алинд нь хуцах вэ дээ гэсэн янзтай ард нь гайхан хоцров.

    Хурга ялгах цаг нэгэнт ойртсон тул Цэнзэнгаа ч гэсэн сувай хонио орхин гэрээдээ явлаа. Хэдийвээр түүний араг дүүрсэн авч буцахдаа хаврын салхи,зуны бороонд онгож хатсан хөх аргал түүсээр л явлаа. Аргал болгоныг эрж түүдэг болоод ч тэр үү  ,аргалтайгаа цуг олсон мэт сайхан бодол бодож харьдаг болоод ч тэр үү ,нутаг дээрээ аргатай аргалаа асгачхаад нүүж  чаддаггүйтэйгээ адилхан сайхан аргал олчхоод авалгүй орхиж чаддаггүй аж.

   Цэнзэнгааг ирэхэд айлын нь уяан дээр моринд багширч догшин нэг нь толгой хаялан холын бараанд чих сортолзуулан ,номхон нэг нь хөл сэлгэн ,сүүл шарван зогсоно. Аргатай аргалаа гэрийнхээ гадаа буулгачхаад ,хошлонгоос хавчуулаастай байсан шилбүүрээ аван айлын багачуудын хураан ирж байгаа саах мал руу явав. Хурга ялгах гэж байгааг мэдсэн хөгшин хоньд хургаа хөхүүлэн,онгог хонь хурга майлалдан ,эхлээр явж муу зан сурчихсан хурга шилбүүр хувин дээгүүр харайж гарах гэсэн мэт агаарт хий дэгдэх авч,ялгаж сурчихсан хурга төдий л зовоосогүй.

   Цэнзэнгаа харьж сүүгээ хөөрүүлэх гэж бодсон хэр нь айлдаа нэг л ормоор санагдаад байгаа өөр нэгэн хүсэлдээ хөтлөгдөв. Цэнзэнгаа гэрийн зүүн талд айлын хүүхний дэргэд очиж суухад уяан дээрх омголон морьдын эзэд инээмсэглэн мэндэлцгээв. Харин номхон морьдын эзэд анзаарсан ч үгүй  газрын гарц,тэнгэрийн царайг жишин хөөрөлдөж сууна. Чингэтэл Шийрэд өвгөн том хүрэн хултай айраг мэлтэгнүүлэн:

    -За хүү минь нэг ая бариатах хэмээн нэгэн зузаан бор залууд барив. Тэр зүс үл таних залууг хармагцаа Цэнзэнгаа зүрх цочсон мэт оволзон цохилж,нүүрнээс нь гал бутрах шиг болов. Мөнөөх залуу тогтуухан инээмсэглэснээ царайг төв болгон “Ар хөвчийн унага”... гээд л нар мандах адил зугуухан эхлэв. Цэнзэнгаад энэ огтын танихгүй залуу хэзээ язааны танил дотно санагдахад гайхмаарч юм шиг ,хонь малын бэлчээрт алсын бараа ширтэн,нэгэн насны минь хань ийм хүн байна гэж сэтгэлдээ дүрслэн мөрөөдөж яваад гэнэт яг тэр хүнтэйгээ ингэж учирсан нь зүүд ч юм шиг санагдана. Хэдийвээр тэр залуугаас үүдэн хоймор зайтай хол суугаа учирсан нь зүүд ч юм шиг санагдана . Хэдийвээр тэр залуугаас үүдэн хоймор зайтай хол суугаа хэр нь хажууд нь суугааюм шиг ичин , хултай айраг руугаа харах авч өөрийн эрхгүй дахиад л түүнийг битүүхэн ширтэж байлаа .

        “Энэ нөгөө хотоос ирсэн хэдэн залуугийн нэг юм гэнээ . Шийрэв гуайн суурьт очсон юм байх “ . гэж хажуугаасаа шивнэх айлын хүүхний үгийг ч дуулахгүй чих нь дүнгэнэх авч :

        Сүүмэлзэн харагдах нь

        Сүмтэй будрын чулуу юу

        Сүүтэлзэнхэн харагдах нь

        Миний л нэгэн алдрай юу гэж дуулах түүний дууг Цэнзэнгаагийн зүрх сонсож байлаа. Энэ дуу ч гэсэн зөн билгээр Цэнзэнгаад зориулагдаж байгаа мэт тэрээр нар хөөрөх мэт аажуухан алслуулж, аяа дээшлүүлснээ үдийн нар голлох шиг тогтоон , шуранхайлж эхлэв . Түүний уруул хөгжмийн чавхдас мэт чичирч , хултай айрагнаас ойх үдшийн гэгээ нүүрэн дээр нь тогтоно . “Энэ дуу битгий дуусаасай . Ингээд л дуулаад суугаад байгаасай “. Гэж Цэнзэнгааг хүсэн суухуй зүрх сэтгэл нь хөдлөн ая орох мэт баясан догдолж бүхий биед нь хөгжмийн эгшиг уянгалан байлаа. Тэр залуугийн хашийн цагаан шүд дуулах дууныхаа аянд ер бусын сайхан хурц өнгө нэмэх мэт яралзана. Уруул нэвт гэрэлтэм ийм л хашийн шүд яралзуулан үдийн халуунд сэрүү татмаар исгэрэнхэн ирэх барааг нь сэтгэлдээ мөн ч олн үзсэнсэн .

             Түүний дуулах дааг уулсыэ цуурай авах мат гэр дэх хүмүүс цөм дагаж түрэхэд Цэнзэнгаа ч ичиж догдолсон хоолойгоор түрэн “Надруу хараасай . Инээгээсэй “. Гэж хүсэж суулаа. Тэр залуу талын цэнгэг агаарт долгилон холдох дууныхаа аяыг наашлан наашлуулсаар зүрхэнд шингээх мэт дуугаа жаргаав .

-          Төрмандах ч ёстой боржгон аяар дуулж байна шүү хэмээн Шийрэв өвгөн олзуурхав.

-          Аав маань ингэж дуулдаг юм гэж Шийрэв өвгөнрүү харж инээмсэглэснээ

өөрийгөө хүн ширтээд байгаан мэдсэн юм шиг Цэнзэнгаа руу харахдаа түүний харцтай мөргөлдөв .

             Цэнзэнгаа шөнө гэрэлд орсон бөжин мэт сандран дэмий л харц буруулан доошоо харахдаа хонь саахдаа өмсдөг халцархай муу гуталтай яваагаа мэдэн улам их ичин , хурдхан л гарахын түүс болжээ . Цэнзэнгаа гэрээс гарч уужрав мэт уртаар санаа алдсанаа гэрээдээ яаран алхав. Тэрбээр гэртээ орсон хойноо ч гэсэн араас нь хүн ороод ирчих гэж байгаа мэт яаруу бачуу гутал хувцасаа сольсноо “Намайг ингэж наадамд очих гэж байгаа юм шиг гоёчхоод буцаж очхоор улс амьтан юу гэх юм билээ” гэж бодон буцаж орох арга нэгэнт тасарсныг мэдэв.

Тэгтэл гадаа хүн амьтан ярилцан дөрөө хангиналдахад Цэнзэнгаа гэрээс гүйн гарав . Найр өндөрлөж байгаа бололтой уяан дээрээс морио тайлах нь тайлж, олмоо чангалах нь чангалж буй нь харанхуйн дунд бүдэг бадаг харагдана .

         Омголон морьтонгууд шон дээрээс морьтонгууд л пижигнэлдэн давхилдахад саахалтын ноход шуугилдан угтлаа . Харин номхон морьтонгууд дүнгэр, дүнгэр ярилцан хаа нэгхэн дөрөө хангинуулан одсоноо саахалт хүрэв бололтой төдхөн чимээ тасрахад салхи хүртэл тэдэнтэй дарвин одсон мэт нам гүм болов .

Цэнзэнгаа гэртээ орон , сүүгээ хөөрүүлэхээр аргал зэрэглэн галаа асааж намуухнаар бадрах аргалын галыг ширтэн суув . Аргэл болгоныг бодол бодон , хүсэл мөрөөдөлд автан явж түүсэн болоод тэр үү, аргалынх нь илч бодол хүслийх нь илч юм шиг санагдана . Цэнзэнгаа бүсгүй хүнд аз жаргал өөрөө хүрч ирдэг гэж үеийнхээ охидтой шивнэлдэн аз жаргалаа хүлээж явсныгаа буруу гэж бодлоо .

          Аргалын илчтэйг малын соргог бэлчээрээс эрж олдогтой адилхан өөрийнхөө аз жаргалыг амьдралаасаа өөрөө ирж олох ёстой. Би аав ээж хоёрыг эрэхээр Шийрэв гуайн суурь дээр очно гэж бодон тэр залуугийн аргалын гал бадрах мэт намуухан инээх инээд , дуулах дууг зүрхнээсээ сонсож суухуй саахалтын нууранд ангир дуугарав. Нууран дундаа бие биесээ дуудан хэн хэндээ эрхлэн жаргах ангир ганганалдан байлаа. (1971 он)

Батбаяр .Д, Саахалтын нууранд ангир дуугарна . УБ., 2007, 59-63-р тал

“Бутат ухаагийн сэрвээнд хээр хоносон сар шиг харагдаж байгаа ганц бүгээн адуу сажилсаар саахалтын нууранд оров.” гэсэн өгүүлбэрийн онцолсон үгс ямар дүрслэх ур маягаар бичигдсэн бэ? 

• A.

  Ихэсгэл

• B.

  Багасгал

• C.

  Ёгтлол

• D.

  Адилтгал

• E.

  Төлөөлөл

Нэгдүгээр хэсэг 

Санамж:

1.      Эхийг анхааралтай уншиж ойлгоорой. 

2.      Асуулт даалгавар бүрийг анхааралтай,дуустал уншиж гүйцэтгээрэй.

3.       Сонгож авсан үг ,өгүүлбэрийг  эхийн утга санаатай холбож ажиглаарай. 

4.      Сонгох даалгавраас зөвхөн нэгийг сонгож дугуйлаарай. 

5.      Даалгавар бүр 2 оноотой. 

                              Саахалтын нууранд ангир дуугарна 

    Зуны салхи морин дэл дээр явдаг юм уу, явган явахад жигтэйхэн бүгчим бөгөөд аргал түүж яваа Цэнзэнгаад бүр ч бүгчим халуун байлаа. Царай нь улаа бутран ,юм бүхнийг хайрлан ширтэх номхон бор нүд нь бодлогошрон явах ажээ. Гэрт байх түүнд нэг л уйтгартай мэт санагдан сав л хийвэл аргалд яваад өгнө. Тэгэх тусмаа аав ээж хоёрыгоо сумын төв явчихсанаас хойш  бүр ч гэртээ тогтохыг больжээ. Хонь малын бэлчээрт аргалын илчтэйг эрж,эцэг эхийн энэрлээс тэс ондоон хайр энхрийллийг хүсэн ,алсын бараа харж явах түүнд сайхан санагдана. 

    Цэнзэнгаа сувай хониныхоо цаана гарсан хойно сая арагтай аргалаа түшин,толгой боосон цэнхэр алчуураар хөлсөө сэвэн,гэрийнхээ баруун хойд бутат ухаагийн сэрвээнд хээр хоносон сар шиг харагдаж байгаа ганц бүгээн адуу сажилсаар саахалтын нуурт орохыг ажиж суулаа. Ганц адуунаас үргэв үү яав,нуурын хөвөөнөөс хоёр шаргал ангир нисэж нөгөө эрэгт нь буув. Магад тэнд ус үзээгүй,унаган далавч нь ургаагүй  үр нь байж мэднэ. Үзэх юмсан. Алинтай нь адилхан байгаа бол хэмээн бодож суутал гэнэт салхи сэвэлзэн,олон морьтон хажуугаар нь давхин өнгөрөв. 

   Хөл жийн,хөлс сэвэн налайж суусандаа ичин санд мэнд арагтай аргалаа үүрэн босов. Тэдний бараанаар  айлын нь зүрх цагаан хар нохой гүүн зэлний хэртэй холоос тосон хуцаж очсоноо энэ олон амьтны чинь алинд нь хуцах вэ дээ гэсэн янзтай ард нь гайхан хоцров. 

    Хурга ялгах цаг нэгэнт ойртсон тул Цэнзэнгаа ч гэсэн сувай хонио орхин гэрээдээ явлаа. Хэдийвээр түүний араг дүүрсэн авч буцахдаа хаврын салхи,зуны бороонд онгож хатсан хөх аргал түүсээр л явлаа. Аргал болгоныг эрж түүдэг болоод ч тэр үү  ,аргалтайгаа цуг олсон мэт сайхан бодол бодож харьдаг болоод ч тэр үү ,нутаг дээрээ аргатай аргалаа асгачхаад нүүж  чаддаггүйтэйгээ адилхан сайхан аргал олчхоод авалгүй орхиж чаддаггүй аж. 

   Цэнзэнгааг ирэхэд айлын нь уяан дээр моринд багширч догшин нэг нь толгой хаялан холын бараанд чих сортолзуулан ,номхон нэг нь хөл сэлгэн ,сүүл шарван зогсоно. Аргатай аргалаа гэрийнхээ гадаа буулгачхаад ,хошлонгоос хавчуулаастай байсан шилбүүрээ аван айлын багачуудын хураан ирж байгаа саах мал руу явав. Хурга ялгах гэж байгааг мэдсэн хөгшин хоньд хургаа хөхүүлэн,онгог хонь хурга майлалдан ,эхлээр явж муу зан сурчихсан хурга шилбүүр хувин дээгүүр харайж гарах гэсэн мэт агаарт хий дэгдэх авч,ялгаж сурчихсан хурга төдий л зовоосогүй. 

   Цэнзэнгаа харьж сүүгээ хөөрүүлэх гэж бодсон хэр нь айлдаа нэг л ормоор санагдаад байгаа өөр нэгэн хүсэлдээ хөтлөгдөв. Цэнзэнгаа гэрийн зүүн талд айлын хүүхний дэргэд очиж суухад уяан дээрх омголон морьдын эзэд инээмсэглэн мэндэлцгээв. Харин номхон морьдын эзэд анзаарсан ч үгүй  газрын гарц,тэнгэрийн царайг жишин хөөрөлдөж сууна. Чингэтэл Шийрэв өвгөн том хүрэн хултай айраг мэлтэгнүүлэн: 

    -За хүү минь нэг ая бариатах хэмээн нэгэн зузаан бор залууд барив. Тэр зүс үл таних залууг хармагцаа Цэнзэнгаа зүрх цочсон мэт оволзон цохилж,нүүрнээс нь гал бутрах шиг болов. Мөнөөх залуу тогтуухан инээмсэглэснээ царайг төв болгон “Ар хөвчийн унага”... гээд л нар мандах адил зугуухан эхлэв. Цэнзэнгаад энэ огтын танихгүй залуу хэзээ язааны танил дотно санагдахад гайхмаарч юм шиг ,хонь малын бэлчээрт алсын бараа ширтэн,нэгэн насны минь хань ийм хүн байна гэж сэтгэлдээ дүрслэн мөрөөдөж яваад гэнэт яг тэр хүнтэйгээ ингэж учирсан нь зүүд ч юм шиг санагдана. Хэдийвээр тэр залуугаас үүдэн хоймор зайтай хол суугаа учирсан нь зүүд ч юм шиг санагдана .  Хэдийвээр тэр залуугаас үүдэн хоймор зайтай хол суугаа хэр нь хажууд нь суугаа юм шиг ичин , хултай айраг руугаа харах авч өөрийн эрхгүй дахиад л түүнийг битүүхэн ширтэж байлаа .

        “Энэ нөгөө хотоос ирсэн хэдэн залуугийн нэг юм гэнээ . Шийрэв гуайн суурьт очсон юм байх “ . гэж хажуугаасаа шивнэх айлын хүүхний үгийг ч дуулахгүй чих нь дүнгэнэх авч : 

        Сүүмэлзэн харагдах нь 

        Сүмтэй будрын чулуу юу 

        Сүүтэлзэнхэн харагдах нь 

        Миний л нэгэн алдрай юу гэж дуулах түүний дууг Цэнзэнгаагийн зүрх сонсож байлаа. Энэ дуу ч гэсэн зөн билгээр Цэнзэнгаад зориулагдаж байгаа мэт тэрээр нар хөөрөх мэт аажуухан алслуулж, аяа дээшлүүлснээ үдийн нар голлох шиг тогтоон , шуранхайлж эхлэв . Түүний уруул хөгжмийн чавхдас мэт чичирч , хултай айрагнаас ойх үдшийн гэгээ нүүрэн дээр нь тогтоно . “Энэ дуу битгий дуусаасай . Ингээд л дуулаад суугаад байгаасай “ . гэж Цэнзэнгааг хүсэн суухуй зүрх сэтгэл нь хөдлөн ая орох мэт баясан догдолж бүхий биед нь хөгжмийн эгшиг уянгалан байлаа. Тэр залуугийн хашийн цагаан шүд дуулах дууныхаа аянд ер бусын сайхан хурц өнгө нэмэх мэт яралзана. Уруул нэвт гэрэлтэм ийм л хашийн шүд яралзуулан үдийн халуунд сэрүү татмаар исгэрэнхэн ирэх барааг нь сэтгэлдээ мөн ч олон үзсэн сэн . 

             Түүний дуулах дууг уулсын цуурай авах мат гэр дэх хүмүүс цөм дагаж түрэхэд Цэнзэнгаа ч ичиж догдолсон хоолойгоор түрэн “Надруу хараасай . Инээгээсэй “. гэж хүсэж суулаа. Тэр залуу талын цэнгэг агаарт долгилон холдох дууныхаа аяыг наашлан наашлуулсаар зүрхэнд шингээх мэт дуугаа жаргаав . 

-          Төрмандах ч ёстой боржгон аяар дуулж байна шүү хэмээн Шийрэв өвгөн олзуурхав. 

-          Аав маань ингэж дуулдаг юм гэж Шийрэв өвгөн рүү харж инээмсэглэснээ 

өөрийгөө хүн ширтээд байгаан мэдсэн юм шиг Цэнзэнгаа руу харахдаа түүний харцтай мөргөлдөв .

             Цэнзэнгаа шөнө гэрэлд орсон бөжин мэт сандран дэмий л харц буруулан доошоо харахдаа хонь саахдаа өмсдөг халцархай муу гуталтай яваагаа мэдэн улам их ичин , хурдхан л гарахын түүс болжээ . Цэнзэнгаа гэрээс гарч уужрах мэт уртаар санаа алдсанаа гэрээдээ яаран алхав. Тэрбээр гэртээ орсон хойноо ч гэсэн араас нь хүн ороод ирчих гэж байгаа мэт яаруу бачуу гутал хувцасаа сольсноо “Намайг ингэж наадамд очих гэж байгаа юм шиг гоёчхоод буцаж очихоор улс амьтан юу гэх юм билээ” гэж бодон буцаж орох арга нэгэнт тасарсныг мэдэв. 

Тэгтэл гадаа хүн амьтан ярилцан дөрөө хангиналдахад Цэнзэнгаа гэрээс гүйн гарав . Найр өндөрлөж байгаа бололтой уяан дээрээс морио тайлах нь тайлж, олмоо чангалах нь чангалж буй нь харанхуйн дунд бүдэг бадаг харагдана .

         Омголон морьтонгууд шон дээрээс мордонгуут л пижигнэлдэн давхилдахад саахалтын ноход шуугилдан угтлаа . Харин номхон морьтонгууд дүнгэр, дүнгэр ярилцан хаа нэгхэн дөрөө хангинуулан одсоноо саахалт хүрэв бололтой төдхөн чимээ тасрахад  салхи хүртэл тэдэнтэй дарвин одсон мэт нам гүм болов . 

         Цэнзэнгаа гэртээ орон , сүүгээ хөөрүүлэхээр аргал зэрэглэн галаа асааж намуухнаар бадрах аргалын галыг ширтэн суув . Аргал болгоныг бодол бодон , хүсэл мөрөөдөлд автан явж түүсэн болоод тэр үү, аргалынх нь илч бодол хүслийх нь илч юм шиг санагдана .  Цэнзэнгаа бүсгүй хүнд аз жаргал өөрөө хүрч ирдэг гэж үеийнхээ охидтой шивнэлдэн аз жаргалаа хүлээж явсныгаа буруу гэж бодлоо .

          Аргалын илчтэйг малын соргог бэлчээрээс эрж олдогтой адилхан өөрийнхөө аз жаргалыг амьдралаасаа өөрөө ирж олох ёстой. Би аав ээж хоёрыг ирэхээр Шийрэв гуайн суурь дээр очно гэж бодон тэр залуугийн аргалын гал бадрах мэт намуухан инээх инээд , дуулах дууг зүрхнээсээ сонсож суухуй саахалтын нууранд ангир дуугарав. Нууран дундаа бие биесээ дуудан хэн хэндээ эрхлэн жаргах ангир ганганалдан байлаа. (1971 он) 

Батбаяр .Д, Саахалтын нууранд ангир дуугарна . УБ., 2007, 59-63-р тал

“...халцархай муу гуталтай яваагаа мэдэн улам их ичин,хурдхан л гарахын түүс болжээ.” Өгүүлбэрийн онцолсон үгийн утгыг олоорой. 

• A.

  Нүүр хийх газаргүй болох

• B.

  Айсан хүнд аргал хөдөлнө

• C.

  Сахил хүртээд шал дордов

• D.

  Нуухыг нь авах гээд нүдийг нь сохлох

• E.

  Төрөөгүй хүүхдэд төмөр өлгий

Нэгдүгээр хэсэг

Санамж:

1.      Эхийг анхааралтай уншиж ойлгоорой.

2.      Асуулт даалгавар бүрийг анхааралтай,дуустал уншиж гүйцэтгээрэй.

3.       Сонгож авсан үг ,өгүүлбэрийг  эхийн утга санаатай холбож ажиглаарай.

4.      Сонгох даалгавраас зөвхөн нэгийг сонгож дугуйлаарай.

5.      Даалгавар бүр 2 оноотой.

                              Саахалтын нууранд ангир дуугарна

    Зуны салхи морин дэл дээр явдаг юм уу, явган явахад жигтэйхэн бүгчим бөгөөд аргал түүж яваа Цэнзэнгаад бүр ч бүгчим халуун байлаа. Царай нь улаа бутран ,юм бүхнийг хайрлан ширтэх номхон бор нүд нь бодлогошрон явах ажээ. Гэрт байх түүнд нэг л уйтгартай мэт санагдан сав д хийвэл аргалд яваад өгнө. Тэгэх тусмаа аав ээж хоёрыгоо сумын төв явчихсанаас хойш  бүр ч гэртээ тогтохыг больжээ. Хонь малын бэлчээрт аргалын илчтэйг эрж,эцэг эхийн энэрлээс тэс ондоон хайр энхрийллийг хүсэн ,алсын бараа харж явах түүнд сайхан санагдана.

    Цэнзэнгаа сувай хониныхоо цаана гарсан хойно сая арагтай аргалаа түшин,толгой боосон цэнхэр алчуураар хөлсөө сэвэн,гэрийнхаа баруун хойд бутагт ухаагийн сэрвээнд хээр хоносон сар шиг харагдаж байгаа ганц бүгээн адуу сажилсаар саахалтын нуурт орохыг ажиж суулаа. Ганц адуунаас үргэв үү яав,нуурын хөвөөнөөс хоёр шаргал ангир нисэж нөгөө эрэгт нь буув. Магад тэнд ус үзээгүй,унаган далавч нь ургаагүй  үр нь байж мэднэ. Үзэх юмсан. Алинтай нь адилхан байгаа бол хэмээн бодож суутал гэнэт салхи сэвэлзэн,олон морьтон хажуугаар нь давхин өнгөрөв.

   Хөл жийн,хөлс сэвэн налайж суусандаа ичин санд мэнд арагтай аргалаа үүрэн босов. Тэдний бараанаар  айлын нь зүрх цагаан хар нохой гүүн зэлний хэртэй холоос тосон хуцаж очсоноо энэ олон амьтны чинь алинд нь хуцах вэ дээ гэсэн янзтай ард нь гайхан хоцров.

    Хурга ялгах цаг нэгэнт ойртсон тул Цэнзэнгаа ч гэсэн сувай хонио орхин гэрээдээ явлаа. Хэдийвээр түүний араг дүүрсэн авч буцахдаа хаврын салхи,зуны бороонд онгож хатсан хөх аргал түүсээр л явлаа. Аргал болгоныг эрж түүдэг болоод ч тэр үү  ,аргалтайгаа цуг олсон мэт сайхан бодол бодож харьдаг болоод ч тэр үү ,нутаг дээрээ аргатай аргалаа асгачхаад нүүж  чаддаггүйтэйгээ адилхан сайхан аргал олчхоод авалгүй орхиж чаддаггүй аж.

   Цэнзэнгааг ирэхэд айлын нь уяан дээр моринд багширч догшин нэг нь толгой хаялан холын бараанд чих сортолзуулан ,номхон нэг нь хөл сэлгэн ,сүүл шарван зогсоно. Аргатай аргалаа гэрийнхээ гадаа буулгачхаад ,хошлонгоос хавчуулаастай байсан шилбүүрээ аван айлын багачуудын хураан ирж байгаа саах мал руу явав. Хурга ялгах гэж байгааг мэдсэн хөгшин хоньд хургаа хөхүүлэн,онгог хонь хурга майлалдан ,эхлээр явж муу зан сурчихсан хурга шилбүүр хувин дээгүүр харайж гарах гэсэн мэт агаарт хий дэгдэх авч,ялгаж сурчихсан хурга төдий л зовоосогүй.

   Цэнзэнгаа харьж сүүгээ хөөрүүлэх гэж бодсон хэр нь айлдаа нэг л ормоор санагдаад байгаа өөр нэгэн хүсэлдээ хөтлөгдөв. Цэнзэнгаа гэрийн зүүн талд айлын хүүхний дэргэд очиж суухад уяан дээрх омголон морьдын эзэд инээмсэглэн мэндэлцгээв. Харин номхон морьдын эзэд анзаарсан ч үгүй  газрын гарц,тэнгэрийн царайг жишин хөөрөлдөж сууна. Чингэтэл Шийрэд өвгөн том хүрэн хултай айраг мэлтэгнүүлэн:

    -За хүү минь нэг ая бариатах хэмээн нэгэн зузаан бор залууд барив. Тэр зүс үл таних залууг хармагцаа Цэнзэнгаа зүрх цочсон мэт оволзон цохилж,нүүрнээс нь гал бутрах шиг болов. Мөнөөх залуу тогтуухан инээмсэглэснээ царайг төв болгон “Ар хөвчийн унага”... гээд л нар мандах адил зугуухан эхлэв. Цэнзэнгаад энэ огтын танихгүй залуу хэзээ язааны танил дотно санагдахад гайхмаарч юм шиг ,хонь малын бэлчээрт алсын бараа ширтэн,нэгэн насны минь хань ийм хүн байна гэж сэтгэлдээ дүрслэн мөрөөдөж яваад гэнэт яг тэр хүнтэйгээ ингэж учирсан нь зүүд ч юм шиг санагдана. Хэдийвээр тэр залуугаас үүдэн хоймор зайтай хол суугаа учирсан нь зүүд ч юм шиг санагдана . Хэдийвээр тэр залуугаас үүдэн хоймор зайтай хол суугаа хэр нь хажууд нь суугааюм шиг ичин , хултай айраг руугаа харах авч өөрийн эрхгүй дахиад л түүнийг битүүхэн ширтэж байлаа .

        “Энэ нөгөө хотоос ирсэн хэдэн залуугийн нэг юм гэнээ . Шийрэв гуайн суурьт очсон юм байх “ . гэж хажуугаасаа шивнэх айлын хүүхний үгийг ч дуулахгүй чих нь дүнгэнэх авч :

        Сүүмэлзэн харагдах нь

        Сүмтэй будрын чулуу юу

        Сүүтэлзэнхэн харагдах нь

        Миний л нэгэн алдрай юу гэж дуулах түүний дууг Цэнзэнгаагийн зүрх сонсож байлаа. Энэ дуу ч гэсэн зөн билгээр Цэнзэнгаад зориулагдаж байгаа мэт тэрээр нар хөөрөх мэт аажуухан алслуулж, аяа дээшлүүлснээ үдийн нар голлох шиг тогтоон , шуранхайлж эхлэв . Түүний уруул хөгжмийн чавхдас мэт чичирч , хултай айрагнаас ойх үдшийн гэгээ нүүрэн дээр нь тогтоно . “Энэ дуу битгий дуусаасай . Ингээд л дуулаад суугаад байгаасай “. Гэж Цэнзэнгааг хүсэн суухуй зүрх сэтгэл нь хөдлөн ая орох мэт баясан догдолж бүхий биед нь хөгжмийн эгшиг уянгалан байлаа. Тэр залуугийн хашийн цагаан шүд дуулах дууныхаа аянд ер бусын сайхан хурц өнгө нэмэх мэт яралзана. Уруул нэвт гэрэлтэм ийм л хашийн шүд яралзуулан үдийн халуунд сэрүү татмаар исгэрэнхэн ирэх барааг нь сэтгэлдээ мөн ч олн үзсэнсэн .

             Түүний дуулах дааг уулсыэ цуурай авах мат гэр дэх хүмүүс цөм дагаж түрэхэд Цэнзэнгаа ч ичиж догдолсон хоолойгоор түрэн “Надруу хараасай . Инээгээсэй “. Гэж хүсэж суулаа. Тэр залуу талын цэнгэг агаарт долгилон холдох дууныхаа аяыг наашлан наашлуулсаар зүрхэнд шингээх мэт дуугаа жаргаав .

-          Төрмандах ч ёстой боржгон аяар дуулж байна шүү хэмээн Шийрэв өвгөн олзуурхав.

-          Аав маань ингэж дуулдаг юм гэж Шийрэв өвгөнрүү харж инээмсэглэснээ

өөрийгөө хүн ширтээд байгаан мэдсэн юм шиг Цэнзэнгаа руу харахдаа түүний харцтай мөргөлдөв .

             Цэнзэнгаа шөнө гэрэлд орсон бөжин мэт сандран дэмий л харц буруулан доошоо харахдаа хонь саахдаа өмсдөг халцархай муу гуталтай яваагаа мэдэн улам их ичин , хурдхан л гарахын түүс болжээ . Цэнзэнгаа гэрээс гарч уужрав мэт уртаар санаа алдсанаа гэрээдээ яаран алхав. Тэрбээр гэртээ орсон хойноо ч гэсэн араас нь хүн ороод ирчих гэж байгаа мэт яаруу бачуу гутал хувцасаа сольсноо “Намайг ингэж наадамд очих гэж байгаа юм шиг гоёчхоод буцаж очхоор улс амьтан юу гэх юм билээ” гэж бодон буцаж орох арга нэгэнт тасарсныг мэдэв.

Тэгтэл гадаа хүн амьтан ярилцан дөрөө хангиналдахад Цэнзэнгаа гэрээс гүйн гарав . Найр өндөрлөж байгаа бололтой уяан дээрээс морио тайлах нь тайлж, олмоо чангалах нь чангалж буй нь харанхуйн дунд бүдэг бадаг харагдана .

         Омголон морьтонгууд шон дээрээс морьтонгууд л пижигнэлдэн давхилдахад саахалтын ноход шуугилдан угтлаа . Харин номхон морьтонгууд дүнгэр, дүнгэр ярилцан хаа нэгхэн дөрөө хангинуулан одсоноо саахалт хүрэв бололтой төдхөн чимээ тасрахад салхи хүртэл тэдэнтэй дарвин одсон мэт нам гүм болов .

Цэнзэнгаа гэртээ орон , сүүгээ хөөрүүлэхээр аргал зэрэглэн галаа асааж намуухнаар бадрах аргалын галыг ширтэн суув . Аргэл болгоныг бодол бодон , хүсэл мөрөөдөлд автан явж түүсэн болоод тэр үү, аргалынх нь илч бодол хүслийх нь илч юм шиг санагдана . Цэнзэнгаа бүсгүй хүнд аз жаргал өөрөө хүрч ирдэг гэж үеийнхээ охидтой шивнэлдэн аз жаргалаа хүлээж явсныгаа буруу гэж бодлоо .

          Аргалын илчтэйг малын соргог бэлчээрээс эрж олдогтой адилхан өөрийнхөө аз жаргалыг амьдралаасаа өөрөө ирж олох ёстой. Би аав ээж хоёрыг эрэхээр Шийрэв гуайн суурь дээр очно гэж бодон тэр залуугийн аргалын гал бадрах мэт намуухан инээх инээд , дуулах дууг зүрхнээсээ сонсож суухуй саахалтын нууранд ангир дуугарав. Нууран дундаа бие биесээ дуудан хэн хэндээ эрхлэн жаргах ангир ганганалдан байлаа. (1971 он)

Батбаяр .Д, Саахалтын нууранд ангир дуугарна . УБ., 2007, 59-63-р тал

Эхийн гол санааг хадгалсан тулгуур өгүүлбэр аль вэ?

• A.

  “Намайг ингэж наадамд очих гэж байгаа юм шиг гоёчхоод буцаж очихоор улс амьтан юу гэх юм билээ “. Гэж бодон буцаж орох арга нэгэнт тасарсаныг мэдэв .

• B.

  Аргалын илчтэйг малын соргог бэлчээрээс эрж олдогтой адилхан өөрийнхөө аз жаргалыг амьдралаас өөрөө эрж олох ёстой

• C.

  Намуухан инээх инээд , дуулах дууг зүрхнээсээ сонсож суухуй саахалтын нууранд ангир дуугарав.

• D.

  Ганц адуунаас үргэв үү яав , нуурын хөвөөнөөс хоёр шаргал ангир нисэж нөгөө эрэгт буув.

• E.

  Сэтгэлдээ дүрслэн мөрөөдөж яваад гэнэт яг тэр хүнтэйгээ ингэж учирсан нь зүүд ч юм шиг санагдана.

Пропенд хлор нэгдэх урвалын атом экономийг тооцоолоорой. 

• A.

  100%

• B.

  63%

• C.

  59%

• D.

  49%

• E.

  37%

Нэгдүгээр хэсэг 

Санамж:

1.      Эхийг анхааралтай уншиж ойлгоорой. 

2.      Асуулт даалгавар бүрийг анхааралтай,дуустал уншиж гүйцэтгээрэй.

3.       Сонгож авсан үг ,өгүүлбэрийг  эхийн утга санаатай холбож ажиглаарай. 

4.      Сонгох даалгавраас зөвхөн нэгийг сонгож дугуйлаарай. 

5.      Даалгавар бүр 2 оноотой. 

                              Саахалтын нууранд ангир дуугарна 

    Зуны салхи морин дэл дээр явдаг юм уу, явган явахад жигтэйхэн бүгчим бөгөөд аргал түүж яваа Цэнзэнгаад бүр ч бүгчим халуун байлаа. Царай нь улаа бутран ,юм бүхнийг хайрлан ширтэх номхон бор нүд нь бодлогошрон явах ажээ. Гэрт байх түүнд нэг л уйтгартай мэт санагдан сав л хийвэл аргалд яваад өгнө. Тэгэх тусмаа аав ээж хоёрыгоо сумын төв явчихсанаас хойш  бүр ч гэртээ тогтохыг больжээ. Хонь малын бэлчээрт аргалын илчтэйг эрж,эцэг эхийн энэрлээс тэс ондоон хайр энхрийллийг хүсэн ,алсын бараа харж явах түүнд сайхан санагдана. 

    Цэнзэнгаа сувай хониныхоо цаана гарсан хойно сая арагтай аргалаа түшин,толгой боосон цэнхэр алчуураар хөлсөө сэвэн,гэрийнхээ баруун хойд бутат ухаагийн сэрвээнд хээр хоносон сар шиг харагдаж байгаа ганц бүгээн адуу сажилсаар саахалтын нуурт орохыг ажиж суулаа. Ганц адуунаас үргэв үү яав,нуурын хөвөөнөөс хоёр шаргал ангир нисэж нөгөө эрэгт нь буув. Магад тэнд ус үзээгүй,унаган далавч нь ургаагүй  үр нь байж мэднэ. Үзэх юмсан. Алинтай нь адилхан байгаа бол хэмээн бодож суутал гэнэт салхи сэвэлзэн,олон морьтон хажуугаар нь давхин өнгөрөв. 

   Хөл жийн,хөлс сэвэн налайж суусандаа ичин санд мэнд арагтай аргалаа үүрэн босов. Тэдний бараанаар  айлын нь зүрх цагаан хар нохой гүүн зэлний хэртэй холоос тосон хуцаж очсоноо энэ олон амьтны чинь алинд нь хуцах вэ дээ гэсэн янзтай ард нь гайхан хоцров. 

    Хурга ялгах цаг нэгэнт ойртсон тул Цэнзэнгаа ч гэсэн сувай хонио орхин гэрээдээ явлаа. Хэдийвээр түүний араг дүүрсэн авч буцахдаа хаврын салхи,зуны бороонд онгож хатсан хөх аргал түүсээр л явлаа. Аргал болгоныг эрж түүдэг болоод ч тэр үү  ,аргалтайгаа цуг олсон мэт сайхан бодол бодож харьдаг болоод ч тэр үү ,нутаг дээрээ аргатай аргалаа асгачхаад нүүж  чаддаггүйтэйгээ адилхан сайхан аргал олчхоод авалгүй орхиж чаддаггүй аж. 

   Цэнзэнгааг ирэхэд айлын нь уяан дээр моринд багширч догшин нэг нь толгой хаялан холын бараанд чих сортолзуулан ,номхон нэг нь хөл сэлгэн ,сүүл шарван зогсоно. Аргатай аргалаа гэрийнхээ гадаа буулгачхаад ,хошлонгоос хавчуулаастай байсан шилбүүрээ аван айлын багачуудын хураан ирж байгаа саах мал руу явав. Хурга ялгах гэж байгааг мэдсэн хөгшин хоньд хургаа хөхүүлэн,онгог хонь хурга майлалдан ,эхлээр явж муу зан сурчихсан хурга шилбүүр хувин дээгүүр харайж гарах гэсэн мэт агаарт хий дэгдэх авч,ялгаж сурчихсан хурга төдий л зовоосогүй. 

   Цэнзэнгаа харьж сүүгээ хөөрүүлэх гэж бодсон хэр нь айлдаа нэг л ормоор санагдаад байгаа өөр нэгэн хүсэлдээ хөтлөгдөв. Цэнзэнгаа гэрийн зүүн талд айлын хүүхний дэргэд очиж суухад уяан дээрх омголон морьдын эзэд инээмсэглэн мэндэлцгээв. Харин номхон морьдын эзэд анзаарсан ч үгүй  газрын гарц,тэнгэрийн царайг жишин хөөрөлдөж сууна. Чингэтэл Шийрэв өвгөн том хүрэн хултай айраг мэлтэгнүүлэн: 

    -За хүү минь нэг ая бариатах хэмээн нэгэн зузаан бор залууд барив. Тэр зүс үл таних залууг хармагцаа Цэнзэнгаа зүрх цочсон мэт оволзон цохилж,нүүрнээс нь гал бутрах шиг болов. Мөнөөх залуу тогтуухан инээмсэглэснээ царайг төв болгон “Ар хөвчийн унага”... гээд л нар мандах адил зугуухан эхлэв. Цэнзэнгаад энэ огтын танихгүй залуу хэзээ язааны танил дотно санагдахад гайхмаарч юм шиг ,хонь малын бэлчээрт алсын бараа ширтэн,нэгэн насны минь хань ийм хүн байна гэж сэтгэлдээ дүрслэн мөрөөдөж яваад гэнэт яг тэр хүнтэйгээ ингэж учирсан нь зүүд ч юм шиг санагдана. Хэдийвээр тэр залуугаас үүдэн хоймор зайтай хол суугаа учирсан нь зүүд ч юм шиг санагдана .  Хэдийвээр тэр залуугаас үүдэн хоймор зайтай хол суугаа хэр нь хажууд нь суугаа юм шиг ичин , хултай айраг руугаа харах авч өөрийн эрхгүй дахиад л түүнийг битүүхэн ширтэж байлаа .

        “Энэ нөгөө хотоос ирсэн хэдэн залуугийн нэг юм гэнээ . Шийрэв гуайн суурьт очсон юм байх “ . гэж хажуугаасаа шивнэх айлын хүүхний үгийг ч дуулахгүй чих нь дүнгэнэх авч : 

        Сүүмэлзэн харагдах нь 

        Сүмтэй будрын чулуу юу 

        Сүүтэлзэнхэн харагдах нь 

        Миний л нэгэн алдрай юу гэж дуулах түүний дууг Цэнзэнгаагийн зүрх сонсож байлаа. Энэ дуу ч гэсэн зөн билгээр Цэнзэнгаад зориулагдаж байгаа мэт тэрээр нар хөөрөх мэт аажуухан алслуулж, аяа дээшлүүлснээ үдийн нар голлох шиг тогтоон , шуранхайлж эхлэв . Түүний уруул хөгжмийн чавхдас мэт чичирч , хултай айрагнаас ойх үдшийн гэгээ нүүрэн дээр нь тогтоно . “Энэ дуу битгий дуусаасай . Ингээд л дуулаад суугаад байгаасай “ . гэж Цэнзэнгааг хүсэн суухуй зүрх сэтгэл нь хөдлөн ая орох мэт баясан догдолж бүхий биед нь хөгжмийн эгшиг уянгалан байлаа. Тэр залуугийн хашийн цагаан шүд дуулах дууныхаа аянд ер бусын сайхан хурц өнгө нэмэх мэт яралзана. Уруул нэвт гэрэлтэм ийм л хашийн шүд яралзуулан үдийн халуунд сэрүү татмаар исгэрэнхэн ирэх барааг нь сэтгэлдээ мөн ч олон үзсэн сэн . 

             Түүний дуулах дууг уулсын цуурай авах мат гэр дэх хүмүүс цөм дагаж түрэхэд Цэнзэнгаа ч ичиж догдолсон хоолойгоор түрэн “Надруу хараасай . Инээгээсэй “. гэж хүсэж суулаа. Тэр залуу талын цэнгэг агаарт долгилон холдох дууныхаа аяыг наашлан наашлуулсаар зүрхэнд шингээх мэт дуугаа жаргаав . 

-          Төрмандах ч ёстой боржгон аяар дуулж байна шүү хэмээн Шийрэв өвгөн олзуурхав. 

-          Аав маань ингэж дуулдаг юм гэж Шийрэв өвгөн рүү харж инээмсэглэснээ 

өөрийгөө хүн ширтээд байгаан мэдсэн юм шиг Цэнзэнгаа руу харахдаа түүний харцтай мөргөлдөв .

             Цэнзэнгаа шөнө гэрэлд орсон бөжин мэт сандран дэмий л харц буруулан доошоо харахдаа хонь саахдаа өмсдөг халцархай муу гуталтай яваагаа мэдэн улам их ичин , хурдхан л гарахын түүс болжээ . Цэнзэнгаа гэрээс гарч уужрах мэт уртаар санаа алдсанаа гэрээдээ яаран алхав. Тэрбээр гэртээ орсон хойноо ч гэсэн араас нь хүн ороод ирчих гэж байгаа мэт яаруу бачуу гутал хувцасаа сольсноо “Намайг ингэж наадамд очих гэж байгаа юм шиг гоёчхоод буцаж очихоор улс амьтан юу гэх юм билээ” гэж бодон буцаж орох арга нэгэнт тасарсныг мэдэв. 

Тэгтэл гадаа хүн амьтан ярилцан дөрөө хангиналдахад Цэнзэнгаа гэрээс гүйн гарав . Найр өндөрлөж байгаа бололтой уяан дээрээс морио тайлах нь тайлж, олмоо чангалах нь чангалж буй нь харанхуйн дунд бүдэг бадаг харагдана .

         Омголон морьтонгууд шон дээрээс мордонгуут л пижигнэлдэн давхилдахад саахалтын ноход шуугилдан угтлаа . Харин номхон морьтонгууд дүнгэр, дүнгэр ярилцан хаа нэгхэн дөрөө хангинуулан одсоноо саахалт хүрэв бололтой төдхөн чимээ тасрахад  салхи хүртэл тэдэнтэй дарвин одсон мэт нам гүм болов . 

         Цэнзэнгаа гэртээ орон , сүүгээ хөөрүүлэхээр аргал зэрэглэн галаа асааж намуухнаар бадрах аргалын галыг ширтэн суув . Аргал болгоныг бодол бодон , хүсэл мөрөөдөлд автан явж түүсэн болоод тэр үү, аргалынх нь илч бодол хүслийх нь илч юм шиг санагдана .  Цэнзэнгаа бүсгүй хүнд аз жаргал өөрөө хүрч ирдэг гэж үеийнхээ охидтой шивнэлдэн аз жаргалаа хүлээж явсныгаа буруу гэж бодлоо .

          Аргалын илчтэйг малын соргог бэлчээрээс эрж олдогтой адилхан өөрийнхөө аз жаргалыг амьдралаасаа өөрөө ирж олох ёстой. Би аав ээж хоёрыг ирэхээр Шийрэв гуайн суурь дээр очно гэж бодон тэр залуугийн аргалын гал бадрах мэт намуухан инээх инээд , дуулах дууг зүрхнээсээ сонсож суухуй саахалтын нууранд ангир дуугарав. Нууран дундаа бие биесээ дуудан хэн хэндээ эрхлэн жаргах ангир ганганалдан байлаа. (1971 он) 

Батбаяр .Д, Саахалтын нууранд ангир дуугарна . УБ., 2007, 59-63-р тал

Тэр залуугийн хашийн цагаан шүд дуулах дууныхаа аянд ер бусын сайхан хурц өнгө нэмэх мэт яралзана”.  гэсэн өгүүлбэр хэнийг дүрсэлсэн бэ? 

• A.

  Цэнзэнгаа

• B.

  Шийрэв

• C.

  Төрмандах

• D.

  Айлын хүүхэн

• E.

  Цэнзэнгаагийн ээж

Нэгдүгээр хэсэг

Санамж:

1.      Эхийг анхааралтай уншиж ойлгоорой.

2.      Асуулт даалгавар бүрийг анхааралтай,дуустал уншиж гүйцэтгээрэй.

3.       Сонгож авсан үг ,өгүүлбэрийг  эхийн утга санаатай холбож ажиглаарай.

4.      Сонгох даалгавраас зөвхөн нэгийг сонгож дугуйлаарай.

5.      Даалгавар бүр 2 оноотой.

                              Саахалтын нууранд ангир дуугарна

    Зуны салхи морин дэл дээр явдаг юм уу, явган явахад жигтэйхэн бүгчим бөгөөд аргал түүж яваа Цэнзэнгаад бүр ч бүгчим халуун байлаа. Царай нь улаа бутран ,юм бүхнийг хайрлан ширтэх номхон бор нүд нь бодлогошрон явах ажээ. Гэрт байх түүнд нэг л уйтгартай мэт санагдан сав д хийвэл аргалд яваад өгнө. Тэгэх тусмаа аав ээж хоёрыгоо сумын төв явчихсанаас хойш  бүр ч гэртээ тогтохыг больжээ. Хонь малын бэлчээрт аргалын илчтэйг эрж,эцэг эхийн энэрлээс тэс ондоон хайр энхрийллийг хүсэн ,алсын бараа харж явах түүнд сайхан санагдана.

    Цэнзэнгаа сувай хониныхоо цаана гарсан хойно сая арагтай аргалаа түшин,толгой боосон цэнхэр алчуураар хөлсөө сэвэн,гэрийнхаа баруун хойд бутагт ухаагийн сэрвээнд хээр хоносон сар шиг харагдаж байгаа ганц бүгээн адуу сажилсаар саахалтын нуурт орохыг ажиж суулаа. Ганц адуунаас үргэв үү яав,нуурын хөвөөнөөс хоёр шаргал ангир нисэж нөгөө эрэгт нь буув. Магад тэнд ус үзээгүй,унаган далавч нь ургаагүй  үр нь байж мэднэ. Үзэх юмсан. Алинтай нь адилхан байгаа бол хэмээн бодож суутал гэнэт салхи сэвэлзэн,олон морьтон хажуугаар нь давхин өнгөрөв.

   Хөл жийн,хөлс сэвэн налайж суусандаа ичин санд мэнд арагтай аргалаа үүрэн босов. Тэдний бараанаар  айлын нь зүрх цагаан хар нохой гүүн зэлний хэртэй холоос тосон хуцаж очсоноо энэ олон амьтны чинь алинд нь хуцах вэ дээ гэсэн янзтай ард нь гайхан хоцров.

    Хурга ялгах цаг нэгэнт ойртсон тул Цэнзэнгаа ч гэсэн сувай хонио орхин гэрээдээ явлаа. Хэдийвээр түүний араг дүүрсэн авч буцахдаа хаврын салхи,зуны бороонд онгож хатсан хөх аргал түүсээр л явлаа. Аргал болгоныг эрж түүдэг болоод ч тэр үү  ,аргалтайгаа цуг олсон мэт сайхан бодол бодож харьдаг болоод ч тэр үү ,нутаг дээрээ аргатай аргалаа асгачхаад нүүж  чаддаггүйтэйгээ адилхан сайхан аргал олчхоод авалгүй орхиж чаддаггүй аж.

   Цэнзэнгааг ирэхэд айлын нь уяан дээр моринд багширч догшин нэг нь толгой хаялан холын бараанд чих сортолзуулан ,номхон нэг нь хөл сэлгэн ,сүүл шарван зогсоно. Аргатай аргалаа гэрийнхээ гадаа буулгачхаад ,хошлонгоос хавчуулаастай байсан шилбүүрээ аван айлын багачуудын хураан ирж байгаа саах мал руу явав. Хурга ялгах гэж байгааг мэдсэн хөгшин хоньд хургаа хөхүүлэн,онгог хонь хурга майлалдан ,эхлээр явж муу зан сурчихсан хурга шилбүүр хувин дээгүүр харайж гарах гэсэн мэт агаарт хий дэгдэх авч,ялгаж сурчихсан хурга төдий л зовоосогүй.

   Цэнзэнгаа харьж сүүгээ хөөрүүлэх гэж бодсон хэр нь айлдаа нэг л ормоор санагдаад байгаа өөр нэгэн хүсэлдээ хөтлөгдөв. Цэнзэнгаа гэрийн зүүн талд айлын хүүхний дэргэд очиж суухад уяан дээрх омголон морьдын эзэд инээмсэглэн мэндэлцгээв. Харин номхон морьдын эзэд анзаарсан ч үгүй  газрын гарц,тэнгэрийн царайг жишин хөөрөлдөж сууна. Чингэтэл Шийрэд өвгөн том хүрэн хултай айраг мэлтэгнүүлэн:

    -За хүү минь нэг ая бариатах хэмээн нэгэн зузаан бор залууд барив. Тэр зүс үл таних залууг хармагцаа Цэнзэнгаа зүрх цочсон мэт оволзон цохилж,нүүрнээс нь гал бутрах шиг болов. Мөнөөх залуу тогтуухан инээмсэглэснээ царайг төв болгон “Ар хөвчийн унага”... гээд л нар мандах адил зугуухан эхлэв. Цэнзэнгаад энэ огтын танихгүй залуу хэзээ язааны танил дотно санагдахад гайхмаарч юм шиг ,хонь малын бэлчээрт алсын бараа ширтэн,нэгэн насны минь хань ийм хүн байна гэж сэтгэлдээ дүрслэн мөрөөдөж яваад гэнэт яг тэр хүнтэйгээ ингэж учирсан нь зүүд ч юм шиг санагдана. Хэдийвээр тэр залуугаас үүдэн хоймор зайтай хол суугаа учирсан нь зүүд ч юм шиг санагдана . Хэдийвээр тэр залуугаас үүдэн хоймор зайтай хол суугаа хэр нь хажууд нь суугааюм шиг ичин , хултай айраг руугаа харах авч өөрийн эрхгүй дахиад л түүнийг битүүхэн ширтэж байлаа .

        “Энэ нөгөө хотоос ирсэн хэдэн залуугийн нэг юм гэнээ . Шийрэв гуайн суурьт очсон юм байх “ . гэж хажуугаасаа шивнэх айлын хүүхний үгийг ч дуулахгүй чих нь дүнгэнэх авч :

        Сүүмэлзэн харагдах нь

        Сүмтэй будрын чулуу юу

        Сүүтэлзэнхэн харагдах нь

        Миний л нэгэн алдрай юу гэж дуулах түүний дууг Цэнзэнгаагийн зүрх сонсож байлаа. Энэ дуу ч гэсэн зөн билгээр Цэнзэнгаад зориулагдаж байгаа мэт тэрээр нар хөөрөх мэт аажуухан алслуулж, аяа дээшлүүлснээ үдийн нар голлох шиг тогтоон , шуранхайлж эхлэв . Түүний уруул хөгжмийн чавхдас мэт чичирч , хултай айрагнаас ойх үдшийн гэгээ нүүрэн дээр нь тогтоно . “Энэ дуу битгий дуусаасай . Ингээд л дуулаад суугаад байгаасай “. Гэж Цэнзэнгааг хүсэн суухуй зүрх сэтгэл нь хөдлөн ая орох мэт баясан догдолж бүхий биед нь хөгжмийн эгшиг уянгалан байлаа. Тэр залуугийн хашийн цагаан шүд дуулах дууныхаа аянд ер бусын сайхан хурц өнгө нэмэх мэт яралзана. Уруул нэвт гэрэлтэм ийм л хашийн шүд яралзуулан үдийн халуунд сэрүү татмаар исгэрэнхэн ирэх барааг нь сэтгэлдээ мөн ч олн үзсэнсэн .

             Түүний дуулах дааг уулсыэ цуурай авах мат гэр дэх хүмүүс цөм дагаж түрэхэд Цэнзэнгаа ч ичиж догдолсон хоолойгоор түрэн “Надруу хараасай . Инээгээсэй “. Гэж хүсэж суулаа. Тэр залуу талын цэнгэг агаарт долгилон холдох дууныхаа аяыг наашлан наашлуулсаар зүрхэнд шингээх мэт дуугаа жаргаав .

-          Төрмандах ч ёстой боржгон аяар дуулж байна шүү хэмээн Шийрэв өвгөн олзуурхав.

-          Аав маань ингэж дуулдаг юм гэж Шийрэв өвгөнрүү харж инээмсэглэснээ

өөрийгөө хүн ширтээд байгаан мэдсэн юм шиг Цэнзэнгаа руу харахдаа түүний харцтай мөргөлдөв .

             Цэнзэнгаа шөнө гэрэлд орсон бөжин мэт сандран дэмий л харц буруулан доошоо харахдаа хонь саахдаа өмсдөг халцархай муу гуталтай яваагаа мэдэн улам их ичин , хурдхан л гарахын түүс болжээ . Цэнзэнгаа гэрээс гарч уужрав мэт уртаар санаа алдсанаа гэрээдээ яаран алхав. Тэрбээр гэртээ орсон хойноо ч гэсэн араас нь хүн ороод ирчих гэж байгаа мэт яаруу бачуу гутал хувцасаа сольсноо “Намайг ингэж наадамд очих гэж байгаа юм шиг гоёчхоод буцаж очхоор улс амьтан юу гэх юм билээ” гэж бодон буцаж орох арга нэгэнт тасарсныг мэдэв.

Тэгтэл гадаа хүн амьтан ярилцан дөрөө хангиналдахад Цэнзэнгаа гэрээс гүйн гарав . Найр өндөрлөж байгаа бололтой уяан дээрээс морио тайлах нь тайлж, олмоо чангалах нь чангалж буй нь харанхуйн дунд бүдэг бадаг харагдана .

         Омголон морьтонгууд шон дээрээс морьтонгууд л пижигнэлдэн давхилдахад саахалтын ноход шуугилдан угтлаа . Харин номхон морьтонгууд дүнгэр, дүнгэр ярилцан хаа нэгхэн дөрөө хангинуулан одсоноо саахалт хүрэв бололтой төдхөн чимээ тасрахад салхи хүртэл тэдэнтэй дарвин одсон мэт нам гүм болов .

Цэнзэнгаа гэртээ орон , сүүгээ хөөрүүлэхээр аргал зэрэглэн галаа асааж намуухнаар бадрах аргалын галыг ширтэн суув . Аргэл болгоныг бодол бодон , хүсэл мөрөөдөлд автан явж түүсэн болоод тэр үү, аргалынх нь илч бодол хүслийх нь илч юм шиг санагдана . Цэнзэнгаа бүсгүй хүнд аз жаргал өөрөө хүрч ирдэг гэж үеийнхээ охидтой шивнэлдэн аз жаргалаа хүлээж явсныгаа буруу гэж бодлоо .

          Аргалын илчтэйг малын соргог бэлчээрээс эрж олдогтой адилхан өөрийнхөө аз жаргалыг амьдралаасаа өөрөө ирж олох ёстой. Би аав ээж хоёрыг эрэхээр Шийрэв гуайн суурь дээр очно гэж бодон тэр залуугийн аргалын гал бадрах мэт намуухан инээх инээд , дуулах дууг зүрхнээсээ сонсож суухуй саахалтын нууранд ангир дуугарав. Нууран дундаа бие биесээ дуудан хэн хэндээ эрхлэн жаргах ангир ганганалдан байлаа. (1971 он)

Батбаяр .Д, Саахалтын нууранд ангир дуугарна . УБ., 2007, 59-63-р тал

Эхэд дэвшүүлсэн асуудал буюу сэдвийг тодорхойлоорой .

• A.

  Аз жаргал өөрөө хүрч ирдэг

• B.

  Хүн аз жаргалыг амьдралаасаа өөрөө эрж олдог

• C.

  Саахалтын нууранд ангир дуугарна

• D.

  Найр, наадам тогтсон ёс дэгтэй байдаг.

• E.

  Ялгаж сурсан хурга төдий л зовоодоггүй

• A.

  a

• B.

  b

• C.

  c

• D.

  d

• E.

  e

6,4 г зэсээс (ll) оксид  үүсэх үед 16.2 кЖ дулаан ялгарав. Зэсийн (ll) оксид  үүсэх урвалын термохимийн тэгшитгэлийгг сонгоно уу.

• A.

  Cu_(хат)+1/2O_2(хий)=CuO_(хат)      H_урв = 162 кЖ

• B.

  2Cu_(хат)+O_2(хий)=2CuO_(хат)      H_урв = -324 кЖ/моль

• C.

  2Cu_(хат)+O_2(хий)=2CuO_(хат)      H_урв = 324 кЖ/моль

• D.

  Cu_(хат)+1/2O_2(хий)=CuO_(хат)      H_урв = -162 кЖ

• E.

  Cu_(хат)+1/2O_2(хий)=CuO_(хат)      H_урв = 162 кЖ/моль

Дараах хоёр нэгдэл изомерийн аль төрөлд хамаарах вэ?

• A.

  Салбарлалтын

• B.

  Геометрийн

• C.

  Функциональ бүлгийн байршлаас хамаарсан

• D.

  Анги хоорондын

• E.

  Бүгд зөв

200 мл 0,2 Н хүхрийн хүчлийн уусмалын концентрацыг тооцоолно уу.

• A.

  0,2 М

• B.

  0,1 М

• C.

  0,05 М

• D.

  0,4 М

• E.

  0,02 М

Үелэх системийн lVА бүлгийн дагуу доошлоход илрэх шинж чанарын өөрчлөлтийг зүй тогтолтой нь зөв харгалзуулна уу.

Шинж чанар                                                                                                                    Зүй тогтол

1. Хүчиллэг                                                                                                               а. Тодорхой зүй тогтолгүй            

2. Гадаад давхрааны электроны цөмдөө татагдах хүч                                        б. Буурна  

3. Харьцангуй сөрөг цахилгаан чанар                                                                   в. Ихэснэ

4. Металл биш шинж                                                                                                г. Өөрчлөлтгүй

• A.

  1в 2в 3в 4б

• B.

  1б 2б 3б 4в

• C.

  1б 2а 3б 4в

• D.

  1б 2в 3б 4в

• E.

  1б 2б 3б 4б

A PHP Error was encountered

Severity: Notice

Message: Undefined property: Items::$keys2017

Filename: core/Model.php

Line Number: 77

Backtrace:

File: /var/www/clients/client1/web9/web/application/views/site/items/list.php
Line: 485
Function: __get

File: /var/www/clients/client1/web9/web/application/views/site/globals/layout.php
Line: 12
Function: view

File: /var/www/clients/client1/web9/web/application/core/MY_Loader.php
Line: 37
Function: view

File: /var/www/clients/client1/web9/web/application/controllers/site/Items.php
Line: 845
Function: display

File: /var/www/clients/client1/web9/web/public_html/index.php
Line: 319
Function: require_once