Термопластик  хуванцарын нэг полиакрилнитрил юм.  Полиакрилнитрил  үйлдвэрлэлийн I, II, III үе шатны урвалын тэгшитгэлийг зөв дараалалд оруулна уу.

• A.

  3, 1, 2

• B.

  1, 2, 3

• C.

  2, 1, 3

• D.

  2, 3, 1

• E.

  3, 2, 1

Буруу бичсэн үгийг олоорой.

• A.

  A

• B.

  B

• C.

  C

• D.

  D

• E.

  E

"гүүний унага" гэсэн утгыг илэрхийлэх үг аль нь вэ? 

• A.

  A

• B.

  B

• C.

  C

• D.

  D

• E.

  E

Нэрийн тийн ялгалын нөхцөлийг буруу дагуулсан үгийг олоорой

• A.

  1949

• B.

  1950

• C.

  1951

• D.

  1952

• E.

  1953

Монгол бичгийн эхийг уншаад,зөв хөрвүүлснийг олоорой. 

• A.

  A

• B.

  B

• C.

  C

• D.

  D

• E.

  E

22.2 г кальцийн хлоридыг 300 мл усанд уусган хэсэг хугацаанд электролиз явуулахад анод дээр 5,6 л хий ялгарав (дагалдах урвал явагдаагүй). Анод дээр ялгарсан хлорын эзлэхүүн ба электролизоор задарсан усны массыг олно уу.

• A.

  1.12 л хлор, 9 г H₂O

• B.

  4.48 л хлор, 1.8 г H₂O

• C.

  5.6 л хлор, 4.5 г H₂O

• D.

  5.6 л хлор, 150 г H₂O

• E.

  4.48 л хлор, 14.2 г H₂O

"Бодлого" гэсэн үгийг монгол бичгээр зөв бичсэнийг олоорой . 

• A.

  1939

• B.

  1940

• C.

  1941

• D.

  1942

• E.

  1943

29,8 г калийн хлоридыг 220 мл усанд уусган хэсэг хугацаанд электролиз явуулахад анод дээр 5,6 л хий ялгарав (дагалдах ярвал явагдаагүй). Анод дээр ялгарсан хлорын эзлэхүүн ба элекролизоор задарсан усны массыг олно уу.

• A.

  1.12 л хлор, 9 г 

• B.

  4.48 л хлор, 1.8 г 

• C.

  8.96 л хлор, 220 г 

• D.

  5.6 л хлор, 150 г 

• E.

  4.48 л хлор, 14.2 г 

Цэгийн оронд тохирох нөхцөлийг олж  зүйр цэцэн үг бүтээгээрэй. 

• A.

  A

• B.

  B

• C.

  C

• D.

  D

• E.

  E

"сур" гэсэн үгийг үйлийн хэвийн дагавраар зөв хувилгасныг олоорой.  

• A.

  A

• B.

  B

• C.

  C

• D.

  D

• E.

  E

Зөв бичсэн хэсгийг олоорой

• A.

  1929

• B.

  1930

• C.

  1931

• D.

  1932

• E.

  1933

Дараах нэгдлүүдээс:

хираль атом бүхий оптикийн изомер -Х

геометрийн изомер үүсгэдэг өөр өөр ангийн төлөөлөгчид- Ү

нэг ангийн төлөөлөгчид болох функциональ бүлгийн байрүлаас хамаарсан изомер - Z тус тус хэд байгааг тодорхойлно уу.

• A.

  X-4, Y-3, Z- 2

• B.

  X-3, Y-2, Z-3

• C.

  X-4, Y-2, Z- 2

• D.

  X-2, Y-2, Z-2

• E.

  X-3, Y-3, Z-2

Олон тооны дагавар алийг залгах вэ? 

• A.

  A

• B.

  B

• C.

  C

• D.

  D

• E.

  E

Нэрийн тийн ялгалын нөхцөлийг буруу дагуулсан үгийг олоорой. 

• A.

  A

• B.

  B

• C.

  C

• D.

  D

• E.

  E

"хичээл " гэсэн үгийг монголбичгээр зөв бичсэнийг олоорой. 

• A.

  A

• B.

  B

• C.

  C

• D.

  D

• E.

  E

Дараах нэгдлүүдээс :

- нэг ангийн төлөөлөгчид болох функциональ бүлгийн байршлаас хамаарсан изомер-Х

-хираль атом бүхий оптикийн изомер--Ү

-геометрийн изомер үүсгэдэг өөр өөр ангийн төлөөлөгчид - Z тус тус хэд байгааг тодорхойлно уу.

• A.

  Х-2, Ү-3, Z-2

• B.

  Х-2, Y-4, Z-3

• C.

  X-2, Y-4, Z-2

• D.

  X-2, Y-2, Z-2

• E.

  X-2, Y-2, Z-3

Зөв бичсэн хэсгийг олоорой. 

• A.

  A

• B.

  B

• C.

  C

• D.

  D

• E.

  E

Бутен -1  гэсэн хувирлын X, Y, Z нэгдлүүдийг тодорхойлно уу.

• A.

  A

• B.

  B

• C.

  C

• D.

  D

• E.

  E

Бутин-1   гэсэн хувирлын X, Y, Z нэгдлүүдийг тодорхойлно уу.

• A.

  бутанон-2            бутанол-2             бутен-2

• B.

  бутанон-2           бутанол-1              бутен-1

• C.

  бутанон-2           бутанол-2              бутен-1

• D.

  бутанон-2            бутанол-1              бутен-2

• E.

  бутанон-2            бутанол-2 дихоёрдогчбутилийн эфир

Этилдиамины гидрохлорид ([H₂N - CH₂ - CH₂ - NH₃]CI)- д:

Чөлөөт хос электроноор 

Хослоогүй электроноор  дундын хос үүсгэх 

Ион үүсгэх механизмаар үүссэн химийн холбоо тус тус хэд байгааг тодорхойлно уу.

• A.

  1, 10, 1

• B.

  2, 9, 1

• C.

  2, 8, 2

• D.

  1, 9, 2

• E.

  1, 11, 1

Хоёрдугаар хэсэг

Санамж :

-          Даалгавар тус бүрийн зааврыг анхааралтай уншиж ойлгоод гүйцэтгээрэй.

-          Даалгавруудын хариуг хариултын хуудсанд тэмдэглэхгүй тул шалгалтын дэвтрийн зохих зайд бичиж тэмдэглээрэй .

-          Даалгавар бүрийн оноо харилцан адилгүй болно

Дараах эхийг уншаад кирил бичигт хөрвүүлээрэй . 0 – 1 алдвал 5 оноо , 2-4 алдвал 4 онооо, 5-7 алдвал 3 оноо , 8-10 алдвал 2 оноо, 11-13 алдвал 1 оноо , 14-өөс дээш алдвал 0 оноотой болно.

• A.

  1

2.2 Дараах эхийг уншаад кирил бичигт хөрвүүлээрэй. 0-1 алдвал 5 оноо,2-4 алдвал 4 оноо,5-7 алдвал 3 оноо,8-10 алдвал 2 оноо,11-13 алдвал 1 оноо,14-өөс дээш алдвал 0 оноотой болно. 

• A.

  1

Метиламины гидрохлорид  ([СН₃-NH₃]Cl)-д

-Чөлөөт хос электроноор

-Хослоогүй электроноор дундын хос үүсгэх

-Ион үүсгэх механизмаар үүссэн химийн холбоо тус тус хэд байгааг тодорхойлно уу.

• A.

  1; 7; 1

• B.

  1; 4; 2

• C.

  2; 5; 1

• D.

  1; 6; 1

• E.

  1; 5; 2

Дараах хувирал дахь Х бодисыг тодорхойлж, нийлүүлэгчийн эквивалент массыг олно уу.

• A.

  , 197 г/экв

• B.

  , 158 г/экв

• C.

  , 158 г/экв

• D.

  , 158 г/экв

• E.

  , 52.6 г/экв

Дараах хувирал дахь Х бодисыг тодорхойлж, ангижруулагчийн эквивалент массыг олно уу.

• A.

  , 126 г/экв

• B.

  , 158 г/экв

• C.

  , 31.6 г/экв

• D.

  , 63 г/экв

• E.

  , 197 г/экв

Дараах галогент карбон хүчлүүдийн хүчиллэг шинж чанар нь багасах дарааллаар байрлуулна уу.

• A.

  3, 2, 1

• B.

  2, 1, 3

• C.

  1, 2, 3

• D.

  2, 3, 1

• E.

  1, 3, 2

Устөрөгчийн концентрацыг  3 дахин ихэсгэхэд шулуун урвалын хурд хэрхэн өөрчлөгдөх вэ?

• A.

  9 дахин ихэснэ

• B.

  27 дахин ихэснэ

• C.

  27 дахин буурна

• D.

  9 дахин буурна

• E.

  18 дахин ихэснэ

Өгөгдөл ба графикийг ашиглан урвал аяндаа явагдаж эхлэх температур (T) ба термодинамикийн боломжийг тодорхойлно уу.

• A.

  A

• B.

  B

• C.

  C

• D.

  D

• E.

  E

Дараах галогент карбон хүчлүүдийн   хүчиллэг шинж  чанар нь ихсэх дарааллаар байрлуулна уу.

• A.

  1, 3, 2

• B.

  3, 1, 2

• C.

  3, 2, 1

• D.

  2, 1, 3

• E.

  1, 2, 3

Дараах өгөгдлийг ашиглан X, Y, Z бодисуудбн нягтыг олж, агрегат төлөв байдлыг тодорхойлно уу.

• A.

  A

• B.

  B

• C.

  C

• D.

  D

• E.

  E

Нэгдүгээр хэсэг

Санамж:

1.      Эхийг анхааралтай уншиж ойлгоорой.

2.      Асуулт даалгавар бүрийг анхааралтай,дуустал уншиж гүйцэтгээрэй.

3.       Сонгож авсан үг ,өгүүлбэрийг  эхийн утга санаатай холбож ажиглаарай.

4.      Сонгох даалгавраас зөвхөн нэгийг сонгож дугуйлаарай.

5.      Даалгавар бүр 2 оноотой.

                              Саахалтын нууранд ангир дуугарна

    Зуны салхи морин дэл дээр явдаг юм уу, явган явахад жигтэйхэн бүгчим бөгөөд аргал түүж яваа Цэнзэнгаад бүр ч бүгчим халуун байлаа. Царай нь улаа бутран ,юм бүхнийг хайрлан ширтэх номхон бор нүд нь бодлогошрон явах ажээ. Гэрт байх түүнд нэг л уйтгартай мэт санагдан сав д хийвэл аргалд яваад өгнө. Тэгэх тусмаа аав ээж хоёрыгоо сумын төв явчихсанаас хойш  бүр ч гэртээ тогтохыг больжээ. Хонь малын бэлчээрт аргалын илчтэйг эрж,эцэг эхийн энэрлээс тэс ондоон хайр энхрийллийг хүсэн ,алсын бараа харж явах түүнд сайхан санагдана.

    Цэнзэнгаа сувай хониныхоо цаана гарсан хойно сая арагтай аргалаа түшин,толгой боосон цэнхэр алчуураар хөлсөө сэвэн,гэрийнхаа баруун хойд бутагт ухаагийн сэрвээнд хээр хоносон сар шиг харагдаж байгаа ганц бүгээн адуу сажилсаар саахалтын нуурт орохыг ажиж суулаа. Ганц адуунаас үргэв үү яав,нуурын хөвөөнөөс хоёр шаргал ангир нисэж нөгөө эрэгт нь буув. Магад тэнд ус үзээгүй,унаган далавч нь ургаагүй  үр нь байж мэднэ. Үзэх юмсан. Алинтай нь адилхан байгаа бол хэмээн бодож суутал гэнэт салхи сэвэлзэн,олон морьтон хажуугаар нь давхин өнгөрөв.

   Хөл жийн,хөлс сэвэн налайж суусандаа ичин санд мэнд арагтай аргалаа үүрэн босов. Тэдний бараанаар  айлын нь зүрх цагаан хар нохой гүүн зэлний хэртэй холоос тосон хуцаж очсоноо энэ олон амьтны чинь алинд нь хуцах вэ дээ гэсэн янзтай ард нь гайхан хоцров.

    Хурга ялгах цаг нэгэнт ойртсон тул Цэнзэнгаа ч гэсэн сувай хонио орхин гэрээдээ явлаа. Хэдийвээр түүний араг дүүрсэн авч буцахдаа хаврын салхи,зуны бороонд онгож хатсан хөх аргал түүсээр л явлаа. Аргал болгоныг эрж түүдэг болоод ч тэр үү  ,аргалтайгаа цуг олсон мэт сайхан бодол бодож харьдаг болоод ч тэр үү ,нутаг дээрээ аргатай аргалаа асгачхаад нүүж  чаддаггүйтэйгээ адилхан сайхан аргал олчхоод авалгүй орхиж чаддаггүй аж.

   Цэнзэнгааг ирэхэд айлын нь уяан дээр моринд багширч догшин нэг нь толгой хаялан холын бараанд чих сортолзуулан ,номхон нэг нь хөл сэлгэн ,сүүл шарван зогсоно. Аргатай аргалаа гэрийнхээ гадаа буулгачхаад ,хошлонгоос хавчуулаастай байсан шилбүүрээ аван айлын багачуудын хураан ирж байгаа саах мал руу явав. Хурга ялгах гэж байгааг мэдсэн хөгшин хоньд хургаа хөхүүлэн,онгог хонь хурга майлалдан ,эхлээр явж муу зан сурчихсан хурга шилбүүр хувин дээгүүр харайж гарах гэсэн мэт агаарт хий дэгдэх авч,ялгаж сурчихсан хурга төдий л зовоосогүй.

   Цэнзэнгаа харьж сүүгээ хөөрүүлэх гэж бодсон хэр нь айлдаа нэг л ормоор санагдаад байгаа өөр нэгэн хүсэлдээ хөтлөгдөв. Цэнзэнгаа гэрийн зүүн талд айлын хүүхний дэргэд очиж суухад уяан дээрх омголон морьдын эзэд инээмсэглэн мэндэлцгээв. Харин номхон морьдын эзэд анзаарсан ч үгүй  газрын гарц,тэнгэрийн царайг жишин хөөрөлдөж сууна. Чингэтэл Шийрэд өвгөн том хүрэн хултай айраг мэлтэгнүүлэн:

    -За хүү минь нэг ая бариатах хэмээн нэгэн зузаан бор залууд барив. Тэр зүс үл таних залууг хармагцаа Цэнзэнгаа зүрх цочсон мэт оволзон цохилж,нүүрнээс нь гал бутрах шиг болов. Мөнөөх залуу тогтуухан инээмсэглэснээ царайг төв болгон “Ар хөвчийн унага”... гээд л нар мандах адил зугуухан эхлэв. Цэнзэнгаад энэ огтын танихгүй залуу хэзээ язааны танил дотно санагдахад гайхмаарч юм шиг ,хонь малын бэлчээрт алсын бараа ширтэн,нэгэн насны минь хань ийм хүн байна гэж сэтгэлдээ дүрслэн мөрөөдөж яваад гэнэт яг тэр хүнтэйгээ ингэж учирсан нь зүүд ч юм шиг санагдана. Хэдийвээр тэр залуугаас үүдэн хоймор зайтай хол суугаа учирсан нь зүүд ч юм шиг санагдана . Хэдийвээр тэр залуугаас үүдэн хоймор зайтай хол суугаа хэр нь хажууд нь суугааюм шиг ичин , хултай айраг руугаа харах авч өөрийн эрхгүй дахиад л түүнийг битүүхэн ширтэж байлаа .

        “Энэ нөгөө хотоос ирсэн хэдэн залуугийн нэг юм гэнээ . Шийрэв гуайн суурьт очсон юм байх “ . гэж хажуугаасаа шивнэх айлын хүүхний үгийг ч дуулахгүй чих нь дүнгэнэх авч :

        Сүүмэлзэн харагдах нь

        Сүмтэй будрын чулуу юу

        Сүүтэлзэнхэн харагдах нь

        Миний л нэгэн алдрай юу гэж дуулах түүний дууг Цэнзэнгаагийн зүрх сонсож байлаа. Энэ дуу ч гэсэн зөн билгээр Цэнзэнгаад зориулагдаж байгаа мэт тэрээр нар хөөрөх мэт аажуухан алслуулж, аяа дээшлүүлснээ үдийн нар голлох шиг тогтоон , шуранхайлж эхлэв . Түүний уруул хөгжмийн чавхдас мэт чичирч , хултай айрагнаас ойх үдшийн гэгээ нүүрэн дээр нь тогтоно . “Энэ дуу битгий дуусаасай . Ингээд л дуулаад суугаад байгаасай “. Гэж Цэнзэнгааг хүсэн суухуй зүрх сэтгэл нь хөдлөн ая орох мэт баясан догдолж бүхий биед нь хөгжмийн эгшиг уянгалан байлаа. Тэр залуугийн хашийн цагаан шүд дуулах дууныхаа аянд ер бусын сайхан хурц өнгө нэмэх мэт яралзана. Уруул нэвт гэрэлтэм ийм л хашийн шүд яралзуулан үдийн халуунд сэрүү татмаар исгэрэнхэн ирэх барааг нь сэтгэлдээ мөн ч олн үзсэнсэн .

             Түүний дуулах дааг уулсыэ цуурай авах мат гэр дэх хүмүүс цөм дагаж түрэхэд Цэнзэнгаа ч ичиж догдолсон хоолойгоор түрэн “Надруу хараасай . Инээгээсэй “. Гэж хүсэж суулаа. Тэр залуу талын цэнгэг агаарт долгилон холдох дууныхаа аяыг наашлан наашлуулсаар зүрхэнд шингээх мэт дуугаа жаргаав .

-          Төрмандах ч ёстой боржгон аяар дуулж байна шүү хэмээн Шийрэв өвгөн олзуурхав.

-          Аав маань ингэж дуулдаг юм гэж Шийрэв өвгөнрүү харж инээмсэглэснээ

өөрийгөө хүн ширтээд байгаан мэдсэн юм шиг Цэнзэнгаа руу харахдаа түүний харцтай мөргөлдөв .

             Цэнзэнгаа шөнө гэрэлд орсон бөжин мэт сандран дэмий л харц буруулан доошоо харахдаа хонь саахдаа өмсдөг халцархай муу гуталтай яваагаа мэдэн улам их ичин , хурдхан л гарахын түүс болжээ . Цэнзэнгаа гэрээс гарч уужрав мэт уртаар санаа алдсанаа гэрээдээ яаран алхав. Тэрбээр гэртээ орсон хойноо ч гэсэн араас нь хүн ороод ирчих гэж байгаа мэт яаруу бачуу гутал хувцасаа сольсноо “Намайг ингэж наадамд очих гэж байгаа юм шиг гоёчхоод буцаж очхоор улс амьтан юу гэх юм билээ” гэж бодон буцаж орох арга нэгэнт тасарсныг мэдэв.

Тэгтэл гадаа хүн амьтан ярилцан дөрөө хангиналдахад Цэнзэнгаа гэрээс гүйн гарав . Найр өндөрлөж байгаа бололтой уяан дээрээс морио тайлах нь тайлж, олмоо чангалах нь чангалж буй нь харанхуйн дунд бүдэг бадаг харагдана .

         Омголон морьтонгууд шон дээрээс морьтонгууд л пижигнэлдэн давхилдахад саахалтын ноход шуугилдан угтлаа . Харин номхон морьтонгууд дүнгэр, дүнгэр ярилцан хаа нэгхэн дөрөө хангинуулан одсоноо саахалт хүрэв бололтой төдхөн чимээ тасрахад салхи хүртэл тэдэнтэй дарвин одсон мэт нам гүм болов .

Цэнзэнгаа гэртээ орон , сүүгээ хөөрүүлэхээр аргал зэрэглэн галаа асааж намуухнаар бадрах аргалын галыг ширтэн суув . Аргэл болгоныг бодол бодон , хүсэл мөрөөдөлд автан явж түүсэн болоод тэр үү, аргалынх нь илч бодол хүслийх нь илч юм шиг санагдана . Цэнзэнгаа бүсгүй хүнд аз жаргал өөрөө хүрч ирдэг гэж үеийнхээ охидтой шивнэлдэн аз жаргалаа хүлээж явсныгаа буруу гэж бодлоо .

          Аргалын илчтэйг малын соргог бэлчээрээс эрж олдогтой адилхан өөрийнхөө аз жаргалыг амьдралаасаа өөрөө ирж олох ёстой. Би аав ээж хоёрыг эрэхээр Шийрэв гуайн суурь дээр очно гэж бодон тэр залуугийн аргалын гал бадрах мэт намуухан инээх инээд , дуулах дууг зүрхнээсээ сонсож суухуй саахалтын нууранд ангир дуугарав. Нууран дундаа бие биесээ дуудан хэн хэндээ эрхлэн жаргах ангир ганганалдан байлаа. (1971 он)

Батбаяр .Д, Саахалтын нууранд ангир дуугарна . УБ., 2007, 59-63-р тал

Эхэд өгүүлсэн дараах үйлүүдийн алыг нь Шийрэв хийсэн бэ?

• A.

  Хөл жийн хөлс сэвэн налайж сууснаа ичив.

• B.

  Ёстой боржгрн аяар дуулж байна хэмээн олзуурхав.

• C.

  Хурга ялгах цаг нэгэнт оройтсон тул хонио орхин гэрээдээ явав.

• D.

  “Ар хөвчийн унага...” гээд л нар мандах адил зугуухан явав.

• E.

  Сүүгээ хөөрүүлэхээр аргалаа зэрэглэн галаа асаав.

Нэгдүгээр хэсэг 

Санамж:

1.      Эхийг анхааралтай уншиж ойлгоорой. 

2.      Асуулт даалгавар бүрийг анхааралтай,дуустал уншиж гүйцэтгээрэй.

3.       Сонгож авсан үг ,өгүүлбэрийг  эхийн утга санаатай холбож ажиглаарай. 

4.      Сонгох даалгавраас зөвхөн нэгийг сонгож дугуйлаарай. 

5.      Даалгавар бүр 2 оноотой. 

                              Саахалтын нууранд ангир дуугарна 

    Зуны салхи морин дэл дээр явдаг юм уу, явган явахад жигтэйхэн бүгчим бөгөөд аргал түүж яваа Цэнзэнгаад бүр ч бүгчим халуун байлаа. Царай нь улаа бутран ,юм бүхнийг хайрлан ширтэх номхон бор нүд нь бодлогошрон явах ажээ. Гэрт байх түүнд нэг л уйтгартай мэт санагдан сав л хийвэл аргалд яваад өгнө. Тэгэх тусмаа аав ээж хоёрыгоо сумын төв явчихсанаас хойш  бүр ч гэртээ тогтохыг больжээ. Хонь малын бэлчээрт аргалын илчтэйг эрж,эцэг эхийн энэрлээс тэс ондоон хайр энхрийллийг хүсэн ,алсын бараа харж явах түүнд сайхан санагдана. 

    Цэнзэнгаа сувай хониныхоо цаана гарсан хойно сая арагтай аргалаа түшин,толгой боосон цэнхэр алчуураар хөлсөө сэвэн,гэрийнхээ баруун хойд бутат ухаагийн сэрвээнд хээр хоносон сар шиг харагдаж байгаа ганц бүгээн адуу сажилсаар саахалтын нуурт орохыг ажиж суулаа. Ганц адуунаас үргэв үү яав,нуурын хөвөөнөөс хоёр шаргал ангир нисэж нөгөө эрэгт нь буув. Магад тэнд ус үзээгүй,унаган далавч нь ургаагүй  үр нь байж мэднэ. Үзэх юмсан. Алинтай нь адилхан байгаа бол хэмээн бодож суутал гэнэт салхи сэвэлзэн,олон морьтон хажуугаар нь давхин өнгөрөв. 

   Хөл жийн,хөлс сэвэн налайж суусандаа ичин санд мэнд арагтай аргалаа үүрэн босов. Тэдний бараанаар  айлын нь зүрх цагаан хар нохой гүүн зэлний хэртэй холоос тосон хуцаж очсоноо энэ олон амьтны чинь алинд нь хуцах вэ дээ гэсэн янзтай ард нь гайхан хоцров. 

    Хурга ялгах цаг нэгэнт ойртсон тул Цэнзэнгаа ч гэсэн сувай хонио орхин гэрээдээ явлаа. Хэдийвээр түүний араг дүүрсэн авч буцахдаа хаврын салхи,зуны бороонд онгож хатсан хөх аргал түүсээр л явлаа. Аргал болгоныг эрж түүдэг болоод ч тэр үү  ,аргалтайгаа цуг олсон мэт сайхан бодол бодож харьдаг болоод ч тэр үү ,нутаг дээрээ аргатай аргалаа асгачхаад нүүж  чаддаггүйтэйгээ адилхан сайхан аргал олчхоод авалгүй орхиж чаддаггүй аж. 

   Цэнзэнгааг ирэхэд айлын нь уяан дээр моринд багширч догшин нэг нь толгой хаялан холын бараанд чих сортолзуулан ,номхон нэг нь хөл сэлгэн ,сүүл шарван зогсоно. Аргатай аргалаа гэрийнхээ гадаа буулгачхаад ,хошлонгоос хавчуулаастай байсан шилбүүрээ аван айлын багачуудын хураан ирж байгаа саах мал руу явав. Хурга ялгах гэж байгааг мэдсэн хөгшин хоньд хургаа хөхүүлэн,онгог хонь хурга майлалдан ,эхлээр явж муу зан сурчихсан хурга шилбүүр хувин дээгүүр харайж гарах гэсэн мэт агаарт хий дэгдэх авч,ялгаж сурчихсан хурга төдий л зовоосогүй. 

   Цэнзэнгаа харьж сүүгээ хөөрүүлэх гэж бодсон хэр нь айлдаа нэг л ормоор санагдаад байгаа өөр нэгэн хүсэлдээ хөтлөгдөв. Цэнзэнгаа гэрийн зүүн талд айлын хүүхний дэргэд очиж суухад уяан дээрх омголон морьдын эзэд инээмсэглэн мэндэлцгээв. Харин номхон морьдын эзэд анзаарсан ч үгүй  газрын гарц,тэнгэрийн царайг жишин хөөрөлдөж сууна. Чингэтэл Шийрэв өвгөн том хүрэн хултай айраг мэлтэгнүүлэн: 

    -За хүү минь нэг ая бариатах хэмээн нэгэн зузаан бор залууд барив. Тэр зүс үл таних залууг хармагцаа Цэнзэнгаа зүрх цочсон мэт оволзон цохилж,нүүрнээс нь гал бутрах шиг болов. Мөнөөх залуу тогтуухан инээмсэглэснээ царайг төв болгон “Ар хөвчийн унага”... гээд л нар мандах адил зугуухан эхлэв. Цэнзэнгаад энэ огтын танихгүй залуу хэзээ язааны танил дотно санагдахад гайхмаарч юм шиг ,хонь малын бэлчээрт алсын бараа ширтэн,нэгэн насны минь хань ийм хүн байна гэж сэтгэлдээ дүрслэн мөрөөдөж яваад гэнэт яг тэр хүнтэйгээ ингэж учирсан нь зүүд ч юм шиг санагдана. Хэдийвээр тэр залуугаас үүдэн хоймор зайтай хол суугаа учирсан нь зүүд ч юм шиг санагдана .  Хэдийвээр тэр залуугаас үүдэн хоймор зайтай хол суугаа хэр нь хажууд нь суугаа юм шиг ичин , хултай айраг руугаа харах авч өөрийн эрхгүй дахиад л түүнийг битүүхэн ширтэж байлаа .

        “Энэ нөгөө хотоос ирсэн хэдэн залуугийн нэг юм гэнээ . Шийрэв гуайн суурьт очсон юм байх “ . гэж хажуугаасаа шивнэх айлын хүүхний үгийг ч дуулахгүй чих нь дүнгэнэх авч : 

        Сүүмэлзэн харагдах нь 

        Сүмтэй будрын чулуу юу 

        Сүүтэлзэнхэн харагдах нь 

        Миний л нэгэн алдрай юу гэж дуулах түүний дууг Цэнзэнгаагийн зүрх сонсож байлаа. Энэ дуу ч гэсэн зөн билгээр Цэнзэнгаад зориулагдаж байгаа мэт тэрээр нар хөөрөх мэт аажуухан алслуулж, аяа дээшлүүлснээ үдийн нар голлох шиг тогтоон , шуранхайлж эхлэв . Түүний уруул хөгжмийн чавхдас мэт чичирч , хултай айрагнаас ойх үдшийн гэгээ нүүрэн дээр нь тогтоно . “Энэ дуу битгий дуусаасай . Ингээд л дуулаад суугаад байгаасай “ . гэж Цэнзэнгааг хүсэн суухуй зүрх сэтгэл нь хөдлөн ая орох мэт баясан догдолж бүхий биед нь хөгжмийн эгшиг уянгалан байлаа. Тэр залуугийн хашийн цагаан шүд дуулах дууныхаа аянд ер бусын сайхан хурц өнгө нэмэх мэт яралзана. Уруул нэвт гэрэлтэм ийм л хашийн шүд яралзуулан үдийн халуунд сэрүү татмаар исгэрэнхэн ирэх барааг нь сэтгэлдээ мөн ч олон үзсэн сэн . 

             Түүний дуулах дууг уулсын цуурай авах мат гэр дэх хүмүүс цөм дагаж түрэхэд Цэнзэнгаа ч ичиж догдолсон хоолойгоор түрэн “Надруу хараасай . Инээгээсэй “. гэж хүсэж суулаа. Тэр залуу талын цэнгэг агаарт долгилон холдох дууныхаа аяыг наашлан наашлуулсаар зүрхэнд шингээх мэт дуугаа жаргаав . 

-          Төрмандах ч ёстой боржгон аяар дуулж байна шүү хэмээн Шийрэв өвгөн олзуурхав. 

-          Аав маань ингэж дуулдаг юм гэж Шийрэв өвгөн рүү харж инээмсэглэснээ 

өөрийгөө хүн ширтээд байгаан мэдсэн юм шиг Цэнзэнгаа руу харахдаа түүний харцтай мөргөлдөв .

             Цэнзэнгаа шөнө гэрэлд орсон бөжин мэт сандран дэмий л харц буруулан доошоо харахдаа хонь саахдаа өмсдөг халцархай муу гуталтай яваагаа мэдэн улам их ичин , хурдхан л гарахын түүс болжээ . Цэнзэнгаа гэрээс гарч уужрах мэт уртаар санаа алдсанаа гэрээдээ яаран алхав. Тэрбээр гэртээ орсон хойноо ч гэсэн араас нь хүн ороод ирчих гэж байгаа мэт яаруу бачуу гутал хувцасаа сольсноо “Намайг ингэж наадамд очих гэж байгаа юм шиг гоёчхоод буцаж очихоор улс амьтан юу гэх юм билээ” гэж бодон буцаж орох арга нэгэнт тасарсныг мэдэв. 

Тэгтэл гадаа хүн амьтан ярилцан дөрөө хангиналдахад Цэнзэнгаа гэрээс гүйн гарав . Найр өндөрлөж байгаа бололтой уяан дээрээс морио тайлах нь тайлж, олмоо чангалах нь чангалж буй нь харанхуйн дунд бүдэг бадаг харагдана .

         Омголон морьтонгууд шон дээрээс мордонгуут л пижигнэлдэн давхилдахад саахалтын ноход шуугилдан угтлаа . Харин номхон морьтонгууд дүнгэр, дүнгэр ярилцан хаа нэгхэн дөрөө хангинуулан одсоноо саахалт хүрэв бололтой төдхөн чимээ тасрахад  салхи хүртэл тэдэнтэй дарвин одсон мэт нам гүм болов . 

         Цэнзэнгаа гэртээ орон , сүүгээ хөөрүүлэхээр аргал зэрэглэн галаа асааж намуухнаар бадрах аргалын галыг ширтэн суув . Аргал болгоныг бодол бодон , хүсэл мөрөөдөлд автан явж түүсэн болоод тэр үү, аргалынх нь илч бодол хүслийх нь илч юм шиг санагдана .  Цэнзэнгаа бүсгүй хүнд аз жаргал өөрөө хүрч ирдэг гэж үеийнхээ охидтой шивнэлдэн аз жаргалаа хүлээж явсныгаа буруу гэж бодлоо .

          Аргалын илчтэйг малын соргог бэлчээрээс эрж олдогтой адилхан өөрийнхөө аз жаргалыг амьдралаасаа өөрөө ирж олох ёстой. Би аав ээж хоёрыг ирэхээр Шийрэв гуайн суурь дээр очно гэж бодон тэр залуугийн аргалын гал бадрах мэт намуухан инээх инээд , дуулах дууг зүрхнээсээ сонсож суухуй саахалтын нууранд ангир дуугарав. Нууран дундаа бие биесээ дуудан хэн хэндээ эрхлэн жаргах ангир ганганалдан байлаа. (1971 он) 

Батбаяр .Д, Саахалтын нууранд ангир дуугарна . УБ., 2007, 59-63-р тал

    Цэнзэнгаа айлдаа буцаж ороогүй шалтгаан нь юу вэ? 

• A.

  Араас нь хүн ороод ирчих гэж байгаа мэт санагдсан учраас

• B.

  Хурга ялгах цаг нэгэнт оройтсон тул ороогүй

• C.

  Сүүгээ хөөрүүлж амжаагүй байсан тул орж чадаагүй

• D.

  Наадамд явах гэж байгаа юм шиг гоёод орохоос санаа зовсон тул

• E.

  Саалинд өмсдөг халцархай муу гуталтай орохоос санаа зовсон тул

Нэгдүгээр хэсэг

Санамж:

1.      Эхийг анхааралтай уншиж ойлгоорой.

2.      Асуулт даалгавар бүрийг анхааралтай,дуустал уншиж гүйцэтгээрэй.

3.       Сонгож авсан үг ,өгүүлбэрийг  эхийн утга санаатай холбож ажиглаарай.

4.      Сонгох даалгавраас зөвхөн нэгийг сонгож дугуйлаарай.

5.      Даалгавар бүр 2 оноотой.

                              Саахалтын нууранд ангир дуугарна

    Зуны салхи морин дэл дээр явдаг юм уу, явган явахад жигтэйхэн бүгчим бөгөөд аргал түүж яваа Цэнзэнгаад бүр ч бүгчим халуун байлаа. Царай нь улаа бутран ,юм бүхнийг хайрлан ширтэх номхон бор нүд нь бодлогошрон явах ажээ. Гэрт байх түүнд нэг л уйтгартай мэт санагдан сав д хийвэл аргалд яваад өгнө. Тэгэх тусмаа аав ээж хоёрыгоо сумын төв явчихсанаас хойш  бүр ч гэртээ тогтохыг больжээ. Хонь малын бэлчээрт аргалын илчтэйг эрж,эцэг эхийн энэрлээс тэс ондоон хайр энхрийллийг хүсэн ,алсын бараа харж явах түүнд сайхан санагдана.

    Цэнзэнгаа сувай хониныхоо цаана гарсан хойно сая арагтай аргалаа түшин,толгой боосон цэнхэр алчуураар хөлсөө сэвэн,гэрийнхаа баруун хойд бутагт ухаагийн сэрвээнд хээр хоносон сар шиг харагдаж байгаа ганц бүгээн адуу сажилсаар саахалтын нуурт орохыг ажиж суулаа. Ганц адуунаас үргэв үү яав,нуурын хөвөөнөөс хоёр шаргал ангир нисэж нөгөө эрэгт нь буув. Магад тэнд ус үзээгүй,унаган далавч нь ургаагүй  үр нь байж мэднэ. Үзэх юмсан. Алинтай нь адилхан байгаа бол хэмээн бодож суутал гэнэт салхи сэвэлзэн,олон морьтон хажуугаар нь давхин өнгөрөв.

   Хөл жийн,хөлс сэвэн налайж суусандаа ичин санд мэнд арагтай аргалаа үүрэн босов. Тэдний бараанаар  айлын нь зүрх цагаан хар нохой гүүн зэлний хэртэй холоос тосон хуцаж очсоноо энэ олон амьтны чинь алинд нь хуцах вэ дээ гэсэн янзтай ард нь гайхан хоцров.

    Хурга ялгах цаг нэгэнт ойртсон тул Цэнзэнгаа ч гэсэн сувай хонио орхин гэрээдээ явлаа. Хэдийвээр түүний араг дүүрсэн авч буцахдаа хаврын салхи,зуны бороонд онгож хатсан хөх аргал түүсээр л явлаа. Аргал болгоныг эрж түүдэг болоод ч тэр үү  ,аргалтайгаа цуг олсон мэт сайхан бодол бодож харьдаг болоод ч тэр үү ,нутаг дээрээ аргатай аргалаа асгачхаад нүүж  чаддаггүйтэйгээ адилхан сайхан аргал олчхоод авалгүй орхиж чаддаггүй аж.

   Цэнзэнгааг ирэхэд айлын нь уяан дээр моринд багширч догшин нэг нь толгой хаялан холын бараанд чих сортолзуулан ,номхон нэг нь хөл сэлгэн ,сүүл шарван зогсоно. Аргатай аргалаа гэрийнхээ гадаа буулгачхаад ,хошлонгоос хавчуулаастай байсан шилбүүрээ аван айлын багачуудын хураан ирж байгаа саах мал руу явав. Хурга ялгах гэж байгааг мэдсэн хөгшин хоньд хургаа хөхүүлэн,онгог хонь хурга майлалдан ,эхлээр явж муу зан сурчихсан хурга шилбүүр хувин дээгүүр харайж гарах гэсэн мэт агаарт хий дэгдэх авч,ялгаж сурчихсан хурга төдий л зовоосогүй.

   Цэнзэнгаа харьж сүүгээ хөөрүүлэх гэж бодсон хэр нь айлдаа нэг л ормоор санагдаад байгаа өөр нэгэн хүсэлдээ хөтлөгдөв. Цэнзэнгаа гэрийн зүүн талд айлын хүүхний дэргэд очиж суухад уяан дээрх омголон морьдын эзэд инээмсэглэн мэндэлцгээв. Харин номхон морьдын эзэд анзаарсан ч үгүй  газрын гарц,тэнгэрийн царайг жишин хөөрөлдөж сууна. Чингэтэл Шийрэд өвгөн том хүрэн хултай айраг мэлтэгнүүлэн:

    -За хүү минь нэг ая бариатах хэмээн нэгэн зузаан бор залууд барив. Тэр зүс үл таних залууг хармагцаа Цэнзэнгаа зүрх цочсон мэт оволзон цохилж,нүүрнээс нь гал бутрах шиг болов. Мөнөөх залуу тогтуухан инээмсэглэснээ царайг төв болгон “Ар хөвчийн унага”... гээд л нар мандах адил зугуухан эхлэв. Цэнзэнгаад энэ огтын танихгүй залуу хэзээ язааны танил дотно санагдахад гайхмаарч юм шиг ,хонь малын бэлчээрт алсын бараа ширтэн,нэгэн насны минь хань ийм хүн байна гэж сэтгэлдээ дүрслэн мөрөөдөж яваад гэнэт яг тэр хүнтэйгээ ингэж учирсан нь зүүд ч юм шиг санагдана. Хэдийвээр тэр залуугаас үүдэн хоймор зайтай хол суугаа учирсан нь зүүд ч юм шиг санагдана . Хэдийвээр тэр залуугаас үүдэн хоймор зайтай хол суугаа хэр нь хажууд нь суугааюм шиг ичин , хултай айраг руугаа харах авч өөрийн эрхгүй дахиад л түүнийг битүүхэн ширтэж байлаа .

        “Энэ нөгөө хотоос ирсэн хэдэн залуугийн нэг юм гэнээ . Шийрэв гуайн суурьт очсон юм байх “ . гэж хажуугаасаа шивнэх айлын хүүхний үгийг ч дуулахгүй чих нь дүнгэнэх авч :

        Сүүмэлзэн харагдах нь

        Сүмтэй будрын чулуу юу

        Сүүтэлзэнхэн харагдах нь

        Миний л нэгэн алдрай юу гэж дуулах түүний дууг Цэнзэнгаагийн зүрх сонсож байлаа. Энэ дуу ч гэсэн зөн билгээр Цэнзэнгаад зориулагдаж байгаа мэт тэрээр нар хөөрөх мэт аажуухан алслуулж, аяа дээшлүүлснээ үдийн нар голлох шиг тогтоон , шуранхайлж эхлэв . Түүний уруул хөгжмийн чавхдас мэт чичирч , хултай айрагнаас ойх үдшийн гэгээ нүүрэн дээр нь тогтоно . “Энэ дуу битгий дуусаасай . Ингээд л дуулаад суугаад байгаасай “. Гэж Цэнзэнгааг хүсэн суухуй зүрх сэтгэл нь хөдлөн ая орох мэт баясан догдолж бүхий биед нь хөгжмийн эгшиг уянгалан байлаа. Тэр залуугийн хашийн цагаан шүд дуулах дууныхаа аянд ер бусын сайхан хурц өнгө нэмэх мэт яралзана. Уруул нэвт гэрэлтэм ийм л хашийн шүд яралзуулан үдийн халуунд сэрүү татмаар исгэрэнхэн ирэх барааг нь сэтгэлдээ мөн ч олн үзсэнсэн .

             Түүний дуулах дааг уулсыэ цуурай авах мат гэр дэх хүмүүс цөм дагаж түрэхэд Цэнзэнгаа ч ичиж догдолсон хоолойгоор түрэн “Надруу хараасай . Инээгээсэй “. Гэж хүсэж суулаа. Тэр залуу талын цэнгэг агаарт долгилон холдох дууныхаа аяыг наашлан наашлуулсаар зүрхэнд шингээх мэт дуугаа жаргаав .

-          Төрмандах ч ёстой боржгон аяар дуулж байна шүү хэмээн Шийрэв өвгөн олзуурхав.

-          Аав маань ингэж дуулдаг юм гэж Шийрэв өвгөнрүү харж инээмсэглэснээ

өөрийгөө хүн ширтээд байгаан мэдсэн юм шиг Цэнзэнгаа руу харахдаа түүний харцтай мөргөлдөв .

             Цэнзэнгаа шөнө гэрэлд орсон бөжин мэт сандран дэмий л харц буруулан доошоо харахдаа хонь саахдаа өмсдөг халцархай муу гуталтай яваагаа мэдэн улам их ичин , хурдхан л гарахын түүс болжээ . Цэнзэнгаа гэрээс гарч уужрав мэт уртаар санаа алдсанаа гэрээдээ яаран алхав. Тэрбээр гэртээ орсон хойноо ч гэсэн араас нь хүн ороод ирчих гэж байгаа мэт яаруу бачуу гутал хувцасаа сольсноо “Намайг ингэж наадамд очих гэж байгаа юм шиг гоёчхоод буцаж очхоор улс амьтан юу гэх юм билээ” гэж бодон буцаж орох арга нэгэнт тасарсныг мэдэв.

Тэгтэл гадаа хүн амьтан ярилцан дөрөө хангиналдахад Цэнзэнгаа гэрээс гүйн гарав . Найр өндөрлөж байгаа бололтой уяан дээрээс морио тайлах нь тайлж, олмоо чангалах нь чангалж буй нь харанхуйн дунд бүдэг бадаг харагдана .

         Омголон морьтонгууд шон дээрээс морьтонгууд л пижигнэлдэн давхилдахад саахалтын ноход шуугилдан угтлаа . Харин номхон морьтонгууд дүнгэр, дүнгэр ярилцан хаа нэгхэн дөрөө хангинуулан одсоноо саахалт хүрэв бололтой төдхөн чимээ тасрахад салхи хүртэл тэдэнтэй дарвин одсон мэт нам гүм болов .

Цэнзэнгаа гэртээ орон , сүүгээ хөөрүүлэхээр аргал зэрэглэн галаа асааж намуухнаар бадрах аргалын галыг ширтэн суув . Аргэл болгоныг бодол бодон , хүсэл мөрөөдөлд автан явж түүсэн болоод тэр үү, аргалынх нь илч бодол хүслийх нь илч юм шиг санагдана . Цэнзэнгаа бүсгүй хүнд аз жаргал өөрөө хүрч ирдэг гэж үеийнхээ охидтой шивнэлдэн аз жаргалаа хүлээж явсныгаа буруу гэж бодлоо .

          Аргалын илчтэйг малын соргог бэлчээрээс эрж олдогтой адилхан өөрийнхөө аз жаргалыг амьдралаасаа өөрөө ирж олох ёстой. Би аав ээж хоёрыг эрэхээр Шийрэв гуайн суурь дээр очно гэж бодон тэр залуугийн аргалын гал бадрах мэт намуухан инээх инээд , дуулах дууг зүрхнээсээ сонсож суухуй саахалтын нууранд ангир дуугарав. Нууран дундаа бие биесээ дуудан хэн хэндээ эрхлэн жаргах ангир ганганалдан байлаа. (1971 он)

Батбаяр .Д, Саахалтын нууранд ангир дуугарна . УБ., 2007, 59-63-р тал

“Зүрх сэтгэл нь хөглөгдөн ая орох мэт баясан догдолж бүхий л биед нь хөгжмийн эгшиг уянгалан байлаа .” гэсэн нь хэний хэлсэн үг вэ? 

• A.

  Зохиогч

• B.

  Цэнзэнгаа

• C.

  Шийрэв

• D.

  Төрмандах

• E.

  айлын хүүхэн

• A.

  Адилтгал

• B.

  Ихэсгэл

• C.

  Багасгал

• D.

  Ёгтлол

• E.

  Төлөөлөл

Нэгдүгээр хэсэг 

Санамж:

1.      Эхийг анхааралтай уншиж ойлгоорой. 

2.      Асуулт даалгавар бүрийг анхааралтай,дуустал уншиж гүйцэтгээрэй.

3.       Сонгож авсан үг ,өгүүлбэрийг  эхийн утга санаатай холбож ажиглаарай. 

4.      Сонгох даалгавраас зөвхөн нэгийг сонгож дугуйлаарай. 

5.      Даалгавар бүр 2 оноотой. 

                              Саахалтын нууранд ангир дуугарна 

    Зуны салхи морин дэл дээр явдаг юм уу, явган явахад жигтэйхэн бүгчим бөгөөд аргал түүж яваа Цэнзэнгаад бүр ч бүгчим халуун байлаа. Царай нь улаа бутран ,юм бүхнийг хайрлан ширтэх номхон бор нүд нь бодлогошрон явах ажээ. Гэрт байх түүнд нэг л уйтгартай мэт санагдан сав л хийвэл аргалд яваад өгнө. Тэгэх тусмаа аав ээж хоёрыгоо сумын төв явчихсанаас хойш  бүр ч гэртээ тогтохыг больжээ. Хонь малын бэлчээрт аргалын илчтэйг эрж,эцэг эхийн энэрлээс тэс ондоон хайр энхрийллийг хүсэн ,алсын бараа харж явах түүнд сайхан санагдана. 

    Цэнзэнгаа сувай хониныхоо цаана гарсан хойно сая арагтай аргалаа түшин,толгой боосон цэнхэр алчуураар хөлсөө сэвэн,гэрийнхээ баруун хойд бутат ухаагийн сэрвээнд хээр хоносон сар шиг харагдаж байгаа ганц бүгээн адуу сажилсаар саахалтын нуурт орохыг ажиж суулаа. Ганц адуунаас үргэв үү яав,нуурын хөвөөнөөс хоёр шаргал ангир нисэж нөгөө эрэгт нь буув. Магад тэнд ус үзээгүй,унаган далавч нь ургаагүй  үр нь байж мэднэ. Үзэх юмсан. Алинтай нь адилхан байгаа бол хэмээн бодож суутал гэнэт салхи сэвэлзэн,олон морьтон хажуугаар нь давхин өнгөрөв. 

   Хөл жийн,хөлс сэвэн налайж суусандаа ичин санд мэнд арагтай аргалаа үүрэн босов. Тэдний бараанаар  айлын нь зүрх цагаан хар нохой гүүн зэлний хэртэй холоос тосон хуцаж очсоноо энэ олон амьтны чинь алинд нь хуцах вэ дээ гэсэн янзтай ард нь гайхан хоцров. 

    Хурга ялгах цаг нэгэнт ойртсон тул Цэнзэнгаа ч гэсэн сувай хонио орхин гэрээдээ явлаа. Хэдийвээр түүний араг дүүрсэн авч буцахдаа хаврын салхи,зуны бороонд онгож хатсан хөх аргал түүсээр л явлаа. Аргал болгоныг эрж түүдэг болоод ч тэр үү  ,аргалтайгаа цуг олсон мэт сайхан бодол бодож харьдаг болоод ч тэр үү ,нутаг дээрээ аргатай аргалаа асгачхаад нүүж  чаддаггүйтэйгээ адилхан сайхан аргал олчхоод авалгүй орхиж чаддаггүй аж. 

   Цэнзэнгааг ирэхэд айлын нь уяан дээр моринд багширч догшин нэг нь толгой хаялан холын бараанд чих сортолзуулан ,номхон нэг нь хөл сэлгэн ,сүүл шарван зогсоно. Аргатай аргалаа гэрийнхээ гадаа буулгачхаад ,хошлонгоос хавчуулаастай байсан шилбүүрээ аван айлын багачуудын хураан ирж байгаа саах мал руу явав. Хурга ялгах гэж байгааг мэдсэн хөгшин хоньд хургаа хөхүүлэн,онгог хонь хурга майлалдан ,эхлээр явж муу зан сурчихсан хурга шилбүүр хувин дээгүүр харайж гарах гэсэн мэт агаарт хий дэгдэх авч,ялгаж сурчихсан хурга төдий л зовоосогүй. 

   Цэнзэнгаа харьж сүүгээ хөөрүүлэх гэж бодсон хэр нь айлдаа нэг л ормоор санагдаад байгаа өөр нэгэн хүсэлдээ хөтлөгдөв. Цэнзэнгаа гэрийн зүүн талд айлын хүүхний дэргэд очиж суухад уяан дээрх омголон морьдын эзэд инээмсэглэн мэндэлцгээв. Харин номхон морьдын эзэд анзаарсан ч үгүй  газрын гарц,тэнгэрийн царайг жишин хөөрөлдөж сууна. Чингэтэл Шийрэв өвгөн том хүрэн хултай айраг мэлтэгнүүлэн: 

    -За хүү минь нэг ая бариатах хэмээн нэгэн зузаан бор залууд барив. Тэр зүс үл таних залууг хармагцаа Цэнзэнгаа зүрх цочсон мэт оволзон цохилж,нүүрнээс нь гал бутрах шиг болов. Мөнөөх залуу тогтуухан инээмсэглэснээ царайг төв болгон “Ар хөвчийн унага”... гээд л нар мандах адил зугуухан эхлэв. Цэнзэнгаад энэ огтын танихгүй залуу хэзээ язааны танил дотно санагдахад гайхмаарч юм шиг ,хонь малын бэлчээрт алсын бараа ширтэн,нэгэн насны минь хань ийм хүн байна гэж сэтгэлдээ дүрслэн мөрөөдөж яваад гэнэт яг тэр хүнтэйгээ ингэж учирсан нь зүүд ч юм шиг санагдана. Хэдийвээр тэр залуугаас үүдэн хоймор зайтай хол суугаа учирсан нь зүүд ч юм шиг санагдана .  Хэдийвээр тэр залуугаас үүдэн хоймор зайтай хол суугаа хэр нь хажууд нь суугаа юм шиг ичин , хултай айраг руугаа харах авч өөрийн эрхгүй дахиад л түүнийг битүүхэн ширтэж байлаа .

        “Энэ нөгөө хотоос ирсэн хэдэн залуугийн нэг юм гэнээ . Шийрэв гуайн суурьт очсон юм байх “ . гэж хажуугаасаа шивнэх айлын хүүхний үгийг ч дуулахгүй чих нь дүнгэнэх авч : 

        Сүүмэлзэн харагдах нь 

        Сүмтэй будрын чулуу юу 

        Сүүтэлзэнхэн харагдах нь 

        Миний л нэгэн алдрай юу гэж дуулах түүний дууг Цэнзэнгаагийн зүрх сонсож байлаа. Энэ дуу ч гэсэн зөн билгээр Цэнзэнгаад зориулагдаж байгаа мэт тэрээр нар хөөрөх мэт аажуухан алслуулж, аяа дээшлүүлснээ үдийн нар голлох шиг тогтоон , шуранхайлж эхлэв . Түүний уруул хөгжмийн чавхдас мэт чичирч , хултай айрагнаас ойх үдшийн гэгээ нүүрэн дээр нь тогтоно . “Энэ дуу битгий дуусаасай . Ингээд л дуулаад суугаад байгаасай “ . гэж Цэнзэнгааг хүсэн суухуй зүрх сэтгэл нь хөдлөн ая орох мэт баясан догдолж бүхий биед нь хөгжмийн эгшиг уянгалан байлаа. Тэр залуугийн хашийн цагаан шүд дуулах дууныхаа аянд ер бусын сайхан хурц өнгө нэмэх мэт яралзана. Уруул нэвт гэрэлтэм ийм л хашийн шүд яралзуулан үдийн халуунд сэрүү татмаар исгэрэнхэн ирэх барааг нь сэтгэлдээ мөн ч олон үзсэн сэн . 

             Түүний дуулах дууг уулсын цуурай авах мат гэр дэх хүмүүс цөм дагаж түрэхэд Цэнзэнгаа ч ичиж догдолсон хоолойгоор түрэн “Надруу хараасай . Инээгээсэй “. гэж хүсэж суулаа. Тэр залуу талын цэнгэг агаарт долгилон холдох дууныхаа аяыг наашлан наашлуулсаар зүрхэнд шингээх мэт дуугаа жаргаав . 

-          Төрмандах ч ёстой боржгон аяар дуулж байна шүү хэмээн Шийрэв өвгөн олзуурхав. 

-          Аав маань ингэж дуулдаг юм гэж Шийрэв өвгөн рүү харж инээмсэглэснээ 

өөрийгөө хүн ширтээд байгаан мэдсэн юм шиг Цэнзэнгаа руу харахдаа түүний харцтай мөргөлдөв .

             Цэнзэнгаа шөнө гэрэлд орсон бөжин мэт сандран дэмий л харц буруулан доошоо харахдаа хонь саахдаа өмсдөг халцархай муу гуталтай яваагаа мэдэн улам их ичин , хурдхан л гарахын түүс болжээ . Цэнзэнгаа гэрээс гарч уужрах мэт уртаар санаа алдсанаа гэрээдээ яаран алхав. Тэрбээр гэртээ орсон хойноо ч гэсэн араас нь хүн ороод ирчих гэж байгаа мэт яаруу бачуу гутал хувцасаа сольсноо “Намайг ингэж наадамд очих гэж байгаа юм шиг гоёчхоод буцаж очихоор улс амьтан юу гэх юм билээ” гэж бодон буцаж орох арга нэгэнт тасарсныг мэдэв. 

Тэгтэл гадаа хүн амьтан ярилцан дөрөө хангиналдахад Цэнзэнгаа гэрээс гүйн гарав . Найр өндөрлөж байгаа бололтой уяан дээрээс морио тайлах нь тайлж, олмоо чангалах нь чангалж буй нь харанхуйн дунд бүдэг бадаг харагдана .

         Омголон морьтонгууд шон дээрээс мордонгуут л пижигнэлдэн давхилдахад саахалтын ноход шуугилдан угтлаа . Харин номхон морьтонгууд дүнгэр, дүнгэр ярилцан хаа нэгхэн дөрөө хангинуулан одсоноо саахалт хүрэв бололтой төдхөн чимээ тасрахад  салхи хүртэл тэдэнтэй дарвин одсон мэт нам гүм болов . 

         Цэнзэнгаа гэртээ орон , сүүгээ хөөрүүлэхээр аргал зэрэглэн галаа асааж намуухнаар бадрах аргалын галыг ширтэн суув . Аргал болгоныг бодол бодон , хүсэл мөрөөдөлд автан явж түүсэн болоод тэр үү, аргалынх нь илч бодол хүслийх нь илч юм шиг санагдана .  Цэнзэнгаа бүсгүй хүнд аз жаргал өөрөө хүрч ирдэг гэж үеийнхээ охидтой шивнэлдэн аз жаргалаа хүлээж явсныгаа буруу гэж бодлоо .

          Аргалын илчтэйг малын соргог бэлчээрээс эрж олдогтой адилхан өөрийнхөө аз жаргалыг амьдралаасаа өөрөө ирж олох ёстой. Би аав ээж хоёрыг ирэхээр Шийрэв гуайн суурь дээр очно гэж бодон тэр залуугийн аргалын гал бадрах мэт намуухан инээх инээд , дуулах дууг зүрхнээсээ сонсож суухуй саахалтын нууранд ангир дуугарав. Нууран дундаа бие биесээ дуудан хэн хэндээ эрхлэн жаргах ангир ганганалдан байлаа. (1971 он) 

Батбаяр .Д, Саахалтын нууранд ангир дуугарна . УБ., 2007, 59-63-р тал

   Энэ дуу битгий дуусаасай. Ингээд л дуулаад байгаасай гэж хүссэний учир юу вэ? 

• A.

  Омголон морьдын эзэд инээмсэглэн мэндэлсэн учраас

• B.

  Номхон морьдын эзэд түүнийг анзаараагүй учраас

• C.

  Сэтгэлдээ дүрслэн мөрөөдөж явсан хүнтэйгээ учирсан болохоор

• D.

  Шийрэв өвгөн тэр залууг олзуурхан магтсан болохоор

• E.

  Салхи хүртэл тэдэнтэй дарвин одсон мэт нам гүм болсон учраас

Электролитийн цахилгаан дамжуулалт нь  уусмалын концентрац буюу  жижиг хэсгийн тоо, уусгагчийн туйлт молекул, диссоциацын зэргээс хамаардаг зөв үндэслэлийг сонгоно уу.

1. Усны туйлт молекул нь талстын ионуудыг  хүрээлж гидратжсан ионыг үүсгэнэ.

2. Диссоциацын  зэрэг ба уусмалын концентрац нь шууд хамааралтай 

3. Туйлт ковалент болон ионы холбоот нэгдлүүд нь  гидратжсан ион үүсгэснээр диссоциацад  орно.

4. Элекролитийн ион болон задрах чадварыг диссоциацын зэргээр илэрхийлнэ.

• A.

  1, 2, 4

• B.

  2, 3, 4

• C.

  1, 2, 3

• D.

  1, 3, 4

• E.

  Бүгд

Нэгдүгээр хэсэг

Санамж:

1.      Эхийг анхааралтай уншиж ойлгоорой.

2.      Асуулт даалгавар бүрийг анхааралтай,дуустал уншиж гүйцэтгээрэй.

3.       Сонгож авсан үг ,өгүүлбэрийг  эхийн утга санаатай холбож ажиглаарай.

4.      Сонгох даалгавраас зөвхөн нэгийг сонгож дугуйлаарай.

5.      Даалгавар бүр 2 оноотой.

                              Саахалтын нууранд ангир дуугарна

    Зуны салхи морин дэл дээр явдаг юм уу, явган явахад жигтэйхэн бүгчим бөгөөд аргал түүж яваа Цэнзэнгаад бүр ч бүгчим халуун байлаа. Царай нь улаа бутран ,юм бүхнийг хайрлан ширтэх номхон бор нүд нь бодлогошрон явах ажээ. Гэрт байх түүнд нэг л уйтгартай мэт санагдан сав д хийвэл аргалд яваад өгнө. Тэгэх тусмаа аав ээж хоёрыгоо сумын төв явчихсанаас хойш  бүр ч гэртээ тогтохыг больжээ. Хонь малын бэлчээрт аргалын илчтэйг эрж,эцэг эхийн энэрлээс тэс ондоон хайр энхрийллийг хүсэн ,алсын бараа харж явах түүнд сайхан санагдана.

    Цэнзэнгаа сувай хониныхоо цаана гарсан хойно сая арагтай аргалаа түшин,толгой боосон цэнхэр алчуураар хөлсөө сэвэн,гэрийнхаа баруун хойд бутагт ухаагийн сэрвээнд хээр хоносон сар шиг харагдаж байгаа ганц бүгээн адуу сажилсаар саахалтын нуурт орохыг ажиж суулаа. Ганц адуунаас үргэв үү яав,нуурын хөвөөнөөс хоёр шаргал ангир нисэж нөгөө эрэгт нь буув. Магад тэнд ус үзээгүй,унаган далавч нь ургаагүй  үр нь байж мэднэ. Үзэх юмсан. Алинтай нь адилхан байгаа бол хэмээн бодож суутал гэнэт салхи сэвэлзэн,олон морьтон хажуугаар нь давхин өнгөрөв.

   Хөл жийн,хөлс сэвэн налайж суусандаа ичин санд мэнд арагтай аргалаа үүрэн босов. Тэдний бараанаар  айлын нь зүрх цагаан хар нохой гүүн зэлний хэртэй холоос тосон хуцаж очсоноо энэ олон амьтны чинь алинд нь хуцах вэ дээ гэсэн янзтай ард нь гайхан хоцров.

    Хурга ялгах цаг нэгэнт ойртсон тул Цэнзэнгаа ч гэсэн сувай хонио орхин гэрээдээ явлаа. Хэдийвээр түүний араг дүүрсэн авч буцахдаа хаврын салхи,зуны бороонд онгож хатсан хөх аргал түүсээр л явлаа. Аргал болгоныг эрж түүдэг болоод ч тэр үү  ,аргалтайгаа цуг олсон мэт сайхан бодол бодож харьдаг болоод ч тэр үү ,нутаг дээрээ аргатай аргалаа асгачхаад нүүж  чаддаггүйтэйгээ адилхан сайхан аргал олчхоод авалгүй орхиж чаддаггүй аж.

   Цэнзэнгааг ирэхэд айлын нь уяан дээр моринд багширч догшин нэг нь толгой хаялан холын бараанд чих сортолзуулан ,номхон нэг нь хөл сэлгэн ,сүүл шарван зогсоно. Аргатай аргалаа гэрийнхээ гадаа буулгачхаад ,хошлонгоос хавчуулаастай байсан шилбүүрээ аван айлын багачуудын хураан ирж байгаа саах мал руу явав. Хурга ялгах гэж байгааг мэдсэн хөгшин хоньд хургаа хөхүүлэн,онгог хонь хурга майлалдан ,эхлээр явж муу зан сурчихсан хурга шилбүүр хувин дээгүүр харайж гарах гэсэн мэт агаарт хий дэгдэх авч,ялгаж сурчихсан хурга төдий л зовоосогүй.

   Цэнзэнгаа харьж сүүгээ хөөрүүлэх гэж бодсон хэр нь айлдаа нэг л ормоор санагдаад байгаа өөр нэгэн хүсэлдээ хөтлөгдөв. Цэнзэнгаа гэрийн зүүн талд айлын хүүхний дэргэд очиж суухад уяан дээрх омголон морьдын эзэд инээмсэглэн мэндэлцгээв. Харин номхон морьдын эзэд анзаарсан ч үгүй  газрын гарц,тэнгэрийн царайг жишин хөөрөлдөж сууна. Чингэтэл Шийрэд өвгөн том хүрэн хултай айраг мэлтэгнүүлэн:

    -За хүү минь нэг ая бариатах хэмээн нэгэн зузаан бор залууд барив. Тэр зүс үл таних залууг хармагцаа Цэнзэнгаа зүрх цочсон мэт оволзон цохилж,нүүрнээс нь гал бутрах шиг болов. Мөнөөх залуу тогтуухан инээмсэглэснээ царайг төв болгон “Ар хөвчийн унага”... гээд л нар мандах адил зугуухан эхлэв. Цэнзэнгаад энэ огтын танихгүй залуу хэзээ язааны танил дотно санагдахад гайхмаарч юм шиг ,хонь малын бэлчээрт алсын бараа ширтэн,нэгэн насны минь хань ийм хүн байна гэж сэтгэлдээ дүрслэн мөрөөдөж яваад гэнэт яг тэр хүнтэйгээ ингэж учирсан нь зүүд ч юм шиг санагдана. Хэдийвээр тэр залуугаас үүдэн хоймор зайтай хол суугаа учирсан нь зүүд ч юм шиг санагдана . Хэдийвээр тэр залуугаас үүдэн хоймор зайтай хол суугаа хэр нь хажууд нь суугааюм шиг ичин , хултай айраг руугаа харах авч өөрийн эрхгүй дахиад л түүнийг битүүхэн ширтэж байлаа .

        “Энэ нөгөө хотоос ирсэн хэдэн залуугийн нэг юм гэнээ . Шийрэв гуайн суурьт очсон юм байх “ . гэж хажуугаасаа шивнэх айлын хүүхний үгийг ч дуулахгүй чих нь дүнгэнэх авч :

        Сүүмэлзэн харагдах нь

        Сүмтэй будрын чулуу юу

        Сүүтэлзэнхэн харагдах нь

        Миний л нэгэн алдрай юу гэж дуулах түүний дууг Цэнзэнгаагийн зүрх сонсож байлаа. Энэ дуу ч гэсэн зөн билгээр Цэнзэнгаад зориулагдаж байгаа мэт тэрээр нар хөөрөх мэт аажуухан алслуулж, аяа дээшлүүлснээ үдийн нар голлох шиг тогтоон , шуранхайлж эхлэв . Түүний уруул хөгжмийн чавхдас мэт чичирч , хултай айрагнаас ойх үдшийн гэгээ нүүрэн дээр нь тогтоно . “Энэ дуу битгий дуусаасай . Ингээд л дуулаад суугаад байгаасай “. Гэж Цэнзэнгааг хүсэн суухуй зүрх сэтгэл нь хөдлөн ая орох мэт баясан догдолж бүхий биед нь хөгжмийн эгшиг уянгалан байлаа. Тэр залуугийн хашийн цагаан шүд дуулах дууныхаа аянд ер бусын сайхан хурц өнгө нэмэх мэт яралзана. Уруул нэвт гэрэлтэм ийм л хашийн шүд яралзуулан үдийн халуунд сэрүү татмаар исгэрэнхэн ирэх барааг нь сэтгэлдээ мөн ч олн үзсэнсэн .

             Түүний дуулах дааг уулсыэ цуурай авах мат гэр дэх хүмүүс цөм дагаж түрэхэд Цэнзэнгаа ч ичиж догдолсон хоолойгоор түрэн “Надруу хараасай . Инээгээсэй “. Гэж хүсэж суулаа. Тэр залуу талын цэнгэг агаарт долгилон холдох дууныхаа аяыг наашлан наашлуулсаар зүрхэнд шингээх мэт дуугаа жаргаав .

-          Төрмандах ч ёстой боржгон аяар дуулж байна шүү хэмээн Шийрэв өвгөн олзуурхав.

-          Аав маань ингэж дуулдаг юм гэж Шийрэв өвгөнрүү харж инээмсэглэснээ

өөрийгөө хүн ширтээд байгаан мэдсэн юм шиг Цэнзэнгаа руу харахдаа түүний харцтай мөргөлдөв .

             Цэнзэнгаа шөнө гэрэлд орсон бөжин мэт сандран дэмий л харц буруулан доошоо харахдаа хонь саахдаа өмсдөг халцархай муу гуталтай яваагаа мэдэн улам их ичин , хурдхан л гарахын түүс болжээ . Цэнзэнгаа гэрээс гарч уужрав мэт уртаар санаа алдсанаа гэрээдээ яаран алхав. Тэрбээр гэртээ орсон хойноо ч гэсэн араас нь хүн ороод ирчих гэж байгаа мэт яаруу бачуу гутал хувцасаа сольсноо “Намайг ингэж наадамд очих гэж байгаа юм шиг гоёчхоод буцаж очхоор улс амьтан юу гэх юм билээ” гэж бодон буцаж орох арга нэгэнт тасарсныг мэдэв.

Тэгтэл гадаа хүн амьтан ярилцан дөрөө хангиналдахад Цэнзэнгаа гэрээс гүйн гарав . Найр өндөрлөж байгаа бололтой уяан дээрээс морио тайлах нь тайлж, олмоо чангалах нь чангалж буй нь харанхуйн дунд бүдэг бадаг харагдана .

         Омголон морьтонгууд шон дээрээс морьтонгууд л пижигнэлдэн давхилдахад саахалтын ноход шуугилдан угтлаа . Харин номхон морьтонгууд дүнгэр, дүнгэр ярилцан хаа нэгхэн дөрөө хангинуулан одсоноо саахалт хүрэв бололтой төдхөн чимээ тасрахад салхи хүртэл тэдэнтэй дарвин одсон мэт нам гүм болов .

Цэнзэнгаа гэртээ орон , сүүгээ хөөрүүлэхээр аргал зэрэглэн галаа асааж намуухнаар бадрах аргалын галыг ширтэн суув . Аргэл болгоныг бодол бодон , хүсэл мөрөөдөлд автан явж түүсэн болоод тэр үү, аргалынх нь илч бодол хүслийх нь илч юм шиг санагдана . Цэнзэнгаа бүсгүй хүнд аз жаргал өөрөө хүрч ирдэг гэж үеийнхээ охидтой шивнэлдэн аз жаргалаа хүлээж явсныгаа буруу гэж бодлоо .

          Аргалын илчтэйг малын соргог бэлчээрээс эрж олдогтой адилхан өөрийнхөө аз жаргалыг амьдралаасаа өөрөө ирж олох ёстой. Би аав ээж хоёрыг эрэхээр Шийрэв гуайн суурь дээр очно гэж бодон тэр залуугийн аргалын гал бадрах мэт намуухан инээх инээд , дуулах дууг зүрхнээсээ сонсож суухуй саахалтын нууранд ангир дуугарав. Нууран дундаа бие биесээ дуудан хэн хэндээ эрхлэн жаргах ангир ганганалдан байлаа. (1971 он)

Батбаяр .Д, Саахалтын нууранд ангир дуугарна . УБ., 2007, 59-63-р тал

, Эхийн гол санааг илэрхийлсэн хэсгийг олоорой.

• A.

  “ Намайг ингэж наадамд очих гэж байгаа юм шиг гоёчхоод буцаж очхоор улс амьтан юу гэх юм билээ. “ гэж бодон буцаж орох арга нэгэнт тасарсаныг мэдэв .

• B.

  Намуухан инээх инээд , дуулах дууг зүрхнээсээ сонсож суухуй саахалтын нууранд ангир дуугарав

• C.

  Аргалын илчтэйг малын соргог бэлчээрээс эрж олдогтой адилхан өөрийнхөө аз жаргалыг амьдралаасаа өөрөө эрж олох ёстой

• D.

  Ганц адуунаас үргэв үү яав , Нуурын хөвөөнөөс хоёр шаргал ангир ниёэж нөгөө эрэгт буув.

• E.

  Сэтгэлдээ дүрслэн мөрөөдөж яваад гэнэт яг тэр хүнтэйгээ ингэж учирсан нь зүүд ч юм шиг санагдана.

Нэгдүгээр хэсэг 

Санамж:

1.      Эхийг анхааралтай уншиж ойлгоорой. 

2.      Асуулт даалгавар бүрийг анхааралтай,дуустал уншиж гүйцэтгээрэй.

3.       Сонгож авсан үг ,өгүүлбэрийг  эхийн утга санаатай холбож ажиглаарай. 

4.      Сонгох даалгавраас зөвхөн нэгийг сонгож дугуйлаарай. 

5.      Даалгавар бүр 2 оноотой. 

                              Саахалтын нууранд ангир дуугарна 

    Зуны салхи морин дэл дээр явдаг юм уу, явган явахад жигтэйхэн бүгчим бөгөөд аргал түүж яваа Цэнзэнгаад бүр ч бүгчим халуун байлаа. Царай нь улаа бутран ,юм бүхнийг хайрлан ширтэх номхон бор нүд нь бодлогошрон явах ажээ. Гэрт байх түүнд нэг л уйтгартай мэт санагдан сав л хийвэл аргалд яваад өгнө. Тэгэх тусмаа аав ээж хоёрыгоо сумын төв явчихсанаас хойш  бүр ч гэртээ тогтохыг больжээ. Хонь малын бэлчээрт аргалын илчтэйг эрж,эцэг эхийн энэрлээс тэс ондоон хайр энхрийллийг хүсэн ,алсын бараа харж явах түүнд сайхан санагдана. 

    Цэнзэнгаа сувай хониныхоо цаана гарсан хойно сая арагтай аргалаа түшин,толгой боосон цэнхэр алчуураар хөлсөө сэвэн,гэрийнхээ баруун хойд бутат ухаагийн сэрвээнд хээр хоносон сар шиг харагдаж байгаа ганц бүгээн адуу сажилсаар саахалтын нуурт орохыг ажиж суулаа. Ганц адуунаас үргэв үү яав,нуурын хөвөөнөөс хоёр шаргал ангир нисэж нөгөө эрэгт нь буув. Магад тэнд ус үзээгүй,унаган далавч нь ургаагүй  үр нь байж мэднэ. Үзэх юмсан. Алинтай нь адилхан байгаа бол хэмээн бодож суутал гэнэт салхи сэвэлзэн,олон морьтон хажуугаар нь давхин өнгөрөв. 

   Хөл жийн,хөлс сэвэн налайж суусандаа ичин санд мэнд арагтай аргалаа үүрэн босов. Тэдний бараанаар  айлын нь зүрх цагаан хар нохой гүүн зэлний хэртэй холоос тосон хуцаж очсоноо энэ олон амьтны чинь алинд нь хуцах вэ дээ гэсэн янзтай ард нь гайхан хоцров. 

    Хурга ялгах цаг нэгэнт ойртсон тул Цэнзэнгаа ч гэсэн сувай хонио орхин гэрээдээ явлаа. Хэдийвээр түүний араг дүүрсэн авч буцахдаа хаврын салхи,зуны бороонд онгож хатсан хөх аргал түүсээр л явлаа. Аргал болгоныг эрж түүдэг болоод ч тэр үү  ,аргалтайгаа цуг олсон мэт сайхан бодол бодож харьдаг болоод ч тэр үү ,нутаг дээрээ аргатай аргалаа асгачхаад нүүж  чаддаггүйтэйгээ адилхан сайхан аргал олчхоод авалгүй орхиж чаддаггүй аж. 

   Цэнзэнгааг ирэхэд айлын нь уяан дээр моринд багширч догшин нэг нь толгой хаялан холын бараанд чих сортолзуулан ,номхон нэг нь хөл сэлгэн ,сүүл шарван зогсоно. Аргатай аргалаа гэрийнхээ гадаа буулгачхаад ,хошлонгоос хавчуулаастай байсан шилбүүрээ аван айлын багачуудын хураан ирж байгаа саах мал руу явав. Хурга ялгах гэж байгааг мэдсэн хөгшин хоньд хургаа хөхүүлэн,онгог хонь хурга майлалдан ,эхлээр явж муу зан сурчихсан хурга шилбүүр хувин дээгүүр харайж гарах гэсэн мэт агаарт хий дэгдэх авч,ялгаж сурчихсан хурга төдий л зовоосогүй. 

   Цэнзэнгаа харьж сүүгээ хөөрүүлэх гэж бодсон хэр нь айлдаа нэг л ормоор санагдаад байгаа өөр нэгэн хүсэлдээ хөтлөгдөв. Цэнзэнгаа гэрийн зүүн талд айлын хүүхний дэргэд очиж суухад уяан дээрх омголон морьдын эзэд инээмсэглэн мэндэлцгээв. Харин номхон морьдын эзэд анзаарсан ч үгүй  газрын гарц,тэнгэрийн царайг жишин хөөрөлдөж сууна. Чингэтэл Шийрэв өвгөн том хүрэн хултай айраг мэлтэгнүүлэн: 

    -За хүү минь нэг ая бариатах хэмээн нэгэн зузаан бор залууд барив. Тэр зүс үл таних залууг хармагцаа Цэнзэнгаа зүрх цочсон мэт оволзон цохилж,нүүрнээс нь гал бутрах шиг болов. Мөнөөх залуу тогтуухан инээмсэглэснээ царайг төв болгон “Ар хөвчийн унага”... гээд л нар мандах адил зугуухан эхлэв. Цэнзэнгаад энэ огтын танихгүй залуу хэзээ язааны танил дотно санагдахад гайхмаарч юм шиг ,хонь малын бэлчээрт алсын бараа ширтэн,нэгэн насны минь хань ийм хүн байна гэж сэтгэлдээ дүрслэн мөрөөдөж яваад гэнэт яг тэр хүнтэйгээ ингэж учирсан нь зүүд ч юм шиг санагдана. Хэдийвээр тэр залуугаас үүдэн хоймор зайтай хол суугаа учирсан нь зүүд ч юм шиг санагдана .  Хэдийвээр тэр залуугаас үүдэн хоймор зайтай хол суугаа хэр нь хажууд нь суугаа юм шиг ичин , хултай айраг руугаа харах авч өөрийн эрхгүй дахиад л түүнийг битүүхэн ширтэж байлаа .

        “Энэ нөгөө хотоос ирсэн хэдэн залуугийн нэг юм гэнээ . Шийрэв гуайн суурьт очсон юм байх “ . гэж хажуугаасаа шивнэх айлын хүүхний үгийг ч дуулахгүй чих нь дүнгэнэх авч : 

        Сүүмэлзэн харагдах нь 

        Сүмтэй будрын чулуу юу 

        Сүүтэлзэнхэн харагдах нь 

        Миний л нэгэн алдрай юу гэж дуулах түүний дууг Цэнзэнгаагийн зүрх сонсож байлаа. Энэ дуу ч гэсэн зөн билгээр Цэнзэнгаад зориулагдаж байгаа мэт тэрээр нар хөөрөх мэт аажуухан алслуулж, аяа дээшлүүлснээ үдийн нар голлох шиг тогтоон , шуранхайлж эхлэв . Түүний уруул хөгжмийн чавхдас мэт чичирч , хултай айрагнаас ойх үдшийн гэгээ нүүрэн дээр нь тогтоно . “Энэ дуу битгий дуусаасай . Ингээд л дуулаад суугаад байгаасай “ . гэж Цэнзэнгааг хүсэн суухуй зүрх сэтгэл нь хөдлөн ая орох мэт баясан догдолж бүхий биед нь хөгжмийн эгшиг уянгалан байлаа. Тэр залуугийн хашийн цагаан шүд дуулах дууныхаа аянд ер бусын сайхан хурц өнгө нэмэх мэт яралзана. Уруул нэвт гэрэлтэм ийм л хашийн шүд яралзуулан үдийн халуунд сэрүү татмаар исгэрэнхэн ирэх барааг нь сэтгэлдээ мөн ч олон үзсэн сэн . 

             Түүний дуулах дууг уулсын цуурай авах мат гэр дэх хүмүүс цөм дагаж түрэхэд Цэнзэнгаа ч ичиж догдолсон хоолойгоор түрэн “Надруу хараасай . Инээгээсэй “. гэж хүсэж суулаа. Тэр залуу талын цэнгэг агаарт долгилон холдох дууныхаа аяыг наашлан наашлуулсаар зүрхэнд шингээх мэт дуугаа жаргаав . 

-          Төрмандах ч ёстой боржгон аяар дуулж байна шүү хэмээн Шийрэв өвгөн олзуурхав. 

-          Аав маань ингэж дуулдаг юм гэж Шийрэв өвгөн рүү харж инээмсэглэснээ 

өөрийгөө хүн ширтээд байгаан мэдсэн юм шиг Цэнзэнгаа руу харахдаа түүний харцтай мөргөлдөв .

             Цэнзэнгаа шөнө гэрэлд орсон бөжин мэт сандран дэмий л харц буруулан доошоо харахдаа хонь саахдаа өмсдөг халцархай муу гуталтай яваагаа мэдэн улам их ичин , хурдхан л гарахын түүс болжээ . Цэнзэнгаа гэрээс гарч уужрах мэт уртаар санаа алдсанаа гэрээдээ яаран алхав. Тэрбээр гэртээ орсон хойноо ч гэсэн араас нь хүн ороод ирчих гэж байгаа мэт яаруу бачуу гутал хувцасаа сольсноо “Намайг ингэж наадамд очих гэж байгаа юм шиг гоёчхоод буцаж очихоор улс амьтан юу гэх юм билээ” гэж бодон буцаж орох арга нэгэнт тасарсныг мэдэв. 

Тэгтэл гадаа хүн амьтан ярилцан дөрөө хангиналдахад Цэнзэнгаа гэрээс гүйн гарав . Найр өндөрлөж байгаа бололтой уяан дээрээс морио тайлах нь тайлж, олмоо чангалах нь чангалж буй нь харанхуйн дунд бүдэг бадаг харагдана .

         Омголон морьтонгууд шон дээрээс мордонгуут л пижигнэлдэн давхилдахад саахалтын ноход шуугилдан угтлаа . Харин номхон морьтонгууд дүнгэр, дүнгэр ярилцан хаа нэгхэн дөрөө хангинуулан одсоноо саахалт хүрэв бололтой төдхөн чимээ тасрахад  салхи хүртэл тэдэнтэй дарвин одсон мэт нам гүм болов . 

         Цэнзэнгаа гэртээ орон , сүүгээ хөөрүүлэхээр аргал зэрэглэн галаа асааж намуухнаар бадрах аргалын галыг ширтэн суув . Аргал болгоныг бодол бодон , хүсэл мөрөөдөлд автан явж түүсэн болоод тэр үү, аргалынх нь илч бодол хүслийх нь илч юм шиг санагдана .  Цэнзэнгаа бүсгүй хүнд аз жаргал өөрөө хүрч ирдэг гэж үеийнхээ охидтой шивнэлдэн аз жаргалаа хүлээж явсныгаа буруу гэж бодлоо .

          Аргалын илчтэйг малын соргог бэлчээрээс эрж олдогтой адилхан өөрийнхөө аз жаргалыг амьдралаасаа өөрөө ирж олох ёстой. Би аав ээж хоёрыг ирэхээр Шийрэв гуайн суурь дээр очно гэж бодон тэр залуугийн аргалын гал бадрах мэт намуухан инээх инээд , дуулах дууг зүрхнээсээ сонсож суухуй саахалтын нууранд ангир дуугарав. Нууран дундаа бие биесээ дуудан хэн хэндээ эрхлэн жаргах ангир ганганалдан байлаа. (1971 он) 

Батбаяр .Д, Саахалтын нууранд ангир дуугарна . УБ., 2007, 59-63-р тал

  “Магад тэнд ус үзээгүй,унаган далавч нь ургаагүй үр нь байж мэднэ.”өгүүлбэрийн онцолсон үгийн утгыг олоорой. 

• A.

  Ус үзээгүй гутал тайлж,уул үзээгүй хормой шуух

• B.

  Бушуу туулай борвиндоо баастай

• C.

  Ишиг эврээ ургахаар эхийнхээ дэлэнг чичнэ

• D.

  Хилэн ихтийн аргаар хилэнц ихтийн номоор

• E.

  Хөл дөрөөнд гар ганзаганд хүрээгүй

 гэсэн урвал дахь эх бодисын концентрацыг 3 дахин ихэсгэхэд шулуун урвалын хурд хэрхэн өөрчлөгдөх вэ?

• A.

  27 дахин ихэснэ

• B.

  9 дахин ихэснэ

• C.

  81 дахин буурна

• D.

  9 дахин буурна

• E.

  81 дахин ихэснэ

Нэгдүгээр хэсэг

Санамж:

1.      Эхийг анхааралтай уншиж ойлгоорой.

2.      Асуулт даалгавар бүрийг анхааралтай,дуустал уншиж гүйцэтгээрэй.

3.       Сонгож авсан үг ,өгүүлбэрийг  эхийн утга санаатай холбож ажиглаарай.

4.      Сонгох даалгавраас зөвхөн нэгийг сонгож дугуйлаарай.

5.      Даалгавар бүр 2 оноотой.

                              Саахалтын нууранд ангир дуугарна

    Зуны салхи морин дэл дээр явдаг юм уу, явган явахад жигтэйхэн бүгчим бөгөөд аргал түүж яваа Цэнзэнгаад бүр ч бүгчим халуун байлаа. Царай нь улаа бутран ,юм бүхнийг хайрлан ширтэх номхон бор нүд нь бодлогошрон явах ажээ. Гэрт байх түүнд нэг л уйтгартай мэт санагдан сав д хийвэл аргалд яваад өгнө. Тэгэх тусмаа аав ээж хоёрыгоо сумын төв явчихсанаас хойш  бүр ч гэртээ тогтохыг больжээ. Хонь малын бэлчээрт аргалын илчтэйг эрж,эцэг эхийн энэрлээс тэс ондоон хайр энхрийллийг хүсэн ,алсын бараа харж явах түүнд сайхан санагдана.

    Цэнзэнгаа сувай хониныхоо цаана гарсан хойно сая арагтай аргалаа түшин,толгой боосон цэнхэр алчуураар хөлсөө сэвэн,гэрийнхаа баруун хойд бутагт ухаагийн сэрвээнд хээр хоносон сар шиг харагдаж байгаа ганц бүгээн адуу сажилсаар саахалтын нуурт орохыг ажиж суулаа. Ганц адуунаас үргэв үү яав,нуурын хөвөөнөөс хоёр шаргал ангир нисэж нөгөө эрэгт нь буув. Магад тэнд ус үзээгүй,унаган далавч нь ургаагүй  үр нь байж мэднэ. Үзэх юмсан. Алинтай нь адилхан байгаа бол хэмээн бодож суутал гэнэт салхи сэвэлзэн,олон морьтон хажуугаар нь давхин өнгөрөв.

   Хөл жийн,хөлс сэвэн налайж суусандаа ичин санд мэнд арагтай аргалаа үүрэн босов. Тэдний бараанаар  айлын нь зүрх цагаан хар нохой гүүн зэлний хэртэй холоос тосон хуцаж очсоноо энэ олон амьтны чинь алинд нь хуцах вэ дээ гэсэн янзтай ард нь гайхан хоцров.

    Хурга ялгах цаг нэгэнт ойртсон тул Цэнзэнгаа ч гэсэн сувай хонио орхин гэрээдээ явлаа. Хэдийвээр түүний араг дүүрсэн авч буцахдаа хаврын салхи,зуны бороонд онгож хатсан хөх аргал түүсээр л явлаа. Аргал болгоныг эрж түүдэг болоод ч тэр үү  ,аргалтайгаа цуг олсон мэт сайхан бодол бодож харьдаг болоод ч тэр үү ,нутаг дээрээ аргатай аргалаа асгачхаад нүүж  чаддаггүйтэйгээ адилхан сайхан аргал олчхоод авалгүй орхиж чаддаггүй аж.

   Цэнзэнгааг ирэхэд айлын нь уяан дээр моринд багширч догшин нэг нь толгой хаялан холын бараанд чих сортолзуулан ,номхон нэг нь хөл сэлгэн ,сүүл шарван зогсоно. Аргатай аргалаа гэрийнхээ гадаа буулгачхаад ,хошлонгоос хавчуулаастай байсан шилбүүрээ аван айлын багачуудын хураан ирж байгаа саах мал руу явав. Хурга ялгах гэж байгааг мэдсэн хөгшин хоньд хургаа хөхүүлэн,онгог хонь хурга майлалдан ,эхлээр явж муу зан сурчихсан хурга шилбүүр хувин дээгүүр харайж гарах гэсэн мэт агаарт хий дэгдэх авч,ялгаж сурчихсан хурга төдий л зовоосогүй.

   Цэнзэнгаа харьж сүүгээ хөөрүүлэх гэж бодсон хэр нь айлдаа нэг л ормоор санагдаад байгаа өөр нэгэн хүсэлдээ хөтлөгдөв. Цэнзэнгаа гэрийн зүүн талд айлын хүүхний дэргэд очиж суухад уяан дээрх омголон морьдын эзэд инээмсэглэн мэндэлцгээв. Харин номхон морьдын эзэд анзаарсан ч үгүй  газрын гарц,тэнгэрийн царайг жишин хөөрөлдөж сууна. Чингэтэл Шийрэд өвгөн том хүрэн хултай айраг мэлтэгнүүлэн:

    -За хүү минь нэг ая бариатах хэмээн нэгэн зузаан бор залууд барив. Тэр зүс үл таних залууг хармагцаа Цэнзэнгаа зүрх цочсон мэт оволзон цохилж,нүүрнээс нь гал бутрах шиг болов. Мөнөөх залуу тогтуухан инээмсэглэснээ царайг төв болгон “Ар хөвчийн унага”... гээд л нар мандах адил зугуухан эхлэв. Цэнзэнгаад энэ огтын танихгүй залуу хэзээ язааны танил дотно санагдахад гайхмаарч юм шиг ,хонь малын бэлчээрт алсын бараа ширтэн,нэгэн насны минь хань ийм хүн байна гэж сэтгэлдээ дүрслэн мөрөөдөж яваад гэнэт яг тэр хүнтэйгээ ингэж учирсан нь зүүд ч юм шиг санагдана. Хэдийвээр тэр залуугаас үүдэн хоймор зайтай хол суугаа учирсан нь зүүд ч юм шиг санагдана . Хэдийвээр тэр залуугаас үүдэн хоймор зайтай хол суугаа хэр нь хажууд нь суугааюм шиг ичин , хултай айраг руугаа харах авч өөрийн эрхгүй дахиад л түүнийг битүүхэн ширтэж байлаа .

        “Энэ нөгөө хотоос ирсэн хэдэн залуугийн нэг юм гэнээ . Шийрэв гуайн суурьт очсон юм байх “ . гэж хажуугаасаа шивнэх айлын хүүхний үгийг ч дуулахгүй чих нь дүнгэнэх авч :

        Сүүмэлзэн харагдах нь

        Сүмтэй будрын чулуу юу

        Сүүтэлзэнхэн харагдах нь

        Миний л нэгэн алдрай юу гэж дуулах түүний дууг Цэнзэнгаагийн зүрх сонсож байлаа. Энэ дуу ч гэсэн зөн билгээр Цэнзэнгаад зориулагдаж байгаа мэт тэрээр нар хөөрөх мэт аажуухан алслуулж, аяа дээшлүүлснээ үдийн нар голлох шиг тогтоон , шуранхайлж эхлэв . Түүний уруул хөгжмийн чавхдас мэт чичирч , хултай айрагнаас ойх үдшийн гэгээ нүүрэн дээр нь тогтоно . “Энэ дуу битгий дуусаасай . Ингээд л дуулаад суугаад байгаасай “. Гэж Цэнзэнгааг хүсэн суухуй зүрх сэтгэл нь хөдлөн ая орох мэт баясан догдолж бүхий биед нь хөгжмийн эгшиг уянгалан байлаа. Тэр залуугийн хашийн цагаан шүд дуулах дууныхаа аянд ер бусын сайхан хурц өнгө нэмэх мэт яралзана. Уруул нэвт гэрэлтэм ийм л хашийн шүд яралзуулан үдийн халуунд сэрүү татмаар исгэрэнхэн ирэх барааг нь сэтгэлдээ мөн ч олн үзсэнсэн .

             Түүний дуулах дааг уулсыэ цуурай авах мат гэр дэх хүмүүс цөм дагаж түрэхэд Цэнзэнгаа ч ичиж догдолсон хоолойгоор түрэн “Надруу хараасай . Инээгээсэй “. Гэж хүсэж суулаа. Тэр залуу талын цэнгэг агаарт долгилон холдох дууныхаа аяыг наашлан наашлуулсаар зүрхэнд шингээх мэт дуугаа жаргаав .

-          Төрмандах ч ёстой боржгон аяар дуулж байна шүү хэмээн Шийрэв өвгөн олзуурхав.

-          Аав маань ингэж дуулдаг юм гэж Шийрэв өвгөнрүү харж инээмсэглэснээ

өөрийгөө хүн ширтээд байгаан мэдсэн юм шиг Цэнзэнгаа руу харахдаа түүний харцтай мөргөлдөв .

             Цэнзэнгаа шөнө гэрэлд орсон бөжин мэт сандран дэмий л харц буруулан доошоо харахдаа хонь саахдаа өмсдөг халцархай муу гуталтай яваагаа мэдэн улам их ичин , хурдхан л гарахын түүс болжээ . Цэнзэнгаа гэрээс гарч уужрав мэт уртаар санаа алдсанаа гэрээдээ яаран алхав. Тэрбээр гэртээ орсон хойноо ч гэсэн араас нь хүн ороод ирчих гэж байгаа мэт яаруу бачуу гутал хувцасаа сольсноо “Намайг ингэж наадамд очих гэж байгаа юм шиг гоёчхоод буцаж очхоор улс амьтан юу гэх юм билээ” гэж бодон буцаж орох арга нэгэнт тасарсныг мэдэв.

Тэгтэл гадаа хүн амьтан ярилцан дөрөө хангиналдахад Цэнзэнгаа гэрээс гүйн гарав . Найр өндөрлөж байгаа бололтой уяан дээрээс морио тайлах нь тайлж, олмоо чангалах нь чангалж буй нь харанхуйн дунд бүдэг бадаг харагдана .

         Омголон морьтонгууд шон дээрээс морьтонгууд л пижигнэлдэн давхилдахад саахалтын ноход шуугилдан угтлаа . Харин номхон морьтонгууд дүнгэр, дүнгэр ярилцан хаа нэгхэн дөрөө хангинуулан одсоноо саахалт хүрэв бололтой төдхөн чимээ тасрахад салхи хүртэл тэдэнтэй дарвин одсон мэт нам гүм болов .

Цэнзэнгаа гэртээ орон , сүүгээ хөөрүүлэхээр аргал зэрэглэн галаа асааж намуухнаар бадрах аргалын галыг ширтэн суув . Аргэл болгоныг бодол бодон , хүсэл мөрөөдөлд автан явж түүсэн болоод тэр үү, аргалынх нь илч бодол хүслийх нь илч юм шиг санагдана . Цэнзэнгаа бүсгүй хүнд аз жаргал өөрөө хүрч ирдэг гэж үеийнхээ охидтой шивнэлдэн аз жаргалаа хүлээж явсныгаа буруу гэж бодлоо .

          Аргалын илчтэйг малын соргог бэлчээрээс эрж олдогтой адилхан өөрийнхөө аз жаргалыг амьдралаасаа өөрөө ирж олох ёстой. Би аав ээж хоёрыг эрэхээр Шийрэв гуайн суурь дээр очно гэж бодон тэр залуугийн аргалын гал бадрах мэт намуухан инээх инээд , дуулах дууг зүрхнээсээ сонсож суухуй саахалтын нууранд ангир дуугарав. Нууран дундаа бие биесээ дуудан хэн хэндээ эрхлэн жаргах ангир ганганалдан байлаа. (1971 он)

Батбаяр .Д, Саахалтын нууранд ангир дуугарна . УБ., 2007, 59-63-р тал

, Эхэд эдвшүүлсэн асуудал буюу сэдвийг тодорхойлоорой.

• A.

  Аз жаргал өөрөө хүрч ирдэг.

• B.

  Хүн аз жаргалыг амьдралаас өөрөө эрж олдог

• C.

  Саахалтын нууранд ангир дуугарна.

• D.

  Найр , наадам тогтсон ёс дэгтэй байдаг

• E.

  Ялгаж сурсан хурга төдий л зовоодоггүй .