Мэдээллийг  анхааралтай уншаад зааврын дагуу ажиллана уу.       нийт [5 оноо]

XIX зууны 90-ээд онд дэлхийн их гүрнүүд Манж Чин улсыг нөлөөнийхөө хүрээнд хэсэглэн хуваав. 1895 онд Япон Хятадаас Тайвань арлыг, 1898 онд Герман Цзяочжоувань булан болон Шаньдуны хойгийн хэсгийг, Хаант Орос Ляодуны хойг, Далянь ба Порт-Артур боомтуудыг, Англи Цзюлун хойг болон Шаньдун мужийн Вэйхайвэй боомтыг, Франц Гуанчжоувань эргийг тус, тус эзлэн авчээ. Гадаадын нөлөөгөөр XX зууны эхээр Манж Чин улсад капитализмын хөгжил түргэсэв. 1898-1900 онуудад гадаадынхныг эсэргүүцсэн бослого дэгдсэн ч 1901 онд дарагджээ. Япон, Орос, Герман, АНУ, Франц, Англи, Австри-Унгар, Итали зэрэг 8 улстай хийсэн дайнд ялагдаж, их хэмжээний дайны төлбөр төлөхөөр болов. Шинэ хөрөнгөтнүүд феодалын дэглэм, харийн хүчирхийлэлд автсан Манж Чингийн засаглалыг өөрчлөхийг зорив. Манж Чингийн хаан 1901 онд зарлиг гаргаж нийгмийн хямралаас гэтлэх зорилгоор “Шинэ бодлого” хэмээх шинэтгэлийг хэрэгжүүлэхээр болсон.

 (Ж.Урангуа.XX зууны эхэн үеийн Монгол улс. (1911-1919). УБ., 2006)

а) Энэхүү бодлогыг Монголчууд түүхэнд юу нэрлэж байв? [1 оноо]                  

• ...................................            

• Шинэ засгийн бодлого

Баримтыг  анхааралтай уншаад зааврын дагуу ажиллана уу.         нийт [5 оноо]         

а) Манж Чингийн хаан хэдэн онд зарлиг гаргаж шинэ засгийн бодлогыг хэрэгжүүлэхээр болсон бэ?  [1 оноо] 

    1.  ............................

• 1901 он

Ходоодны хананы давхаргуудын бичил бүтцийг зургаар харуулав.

Ходоодны гүрвэлзэх хөдөлгөөний тусламжтай ходоодонд байсан хоол тэжээлийн агууламж дараагийн хэсэгт шилжинэ. Энэ үйл явцад чухал үүрэгтэй Х-ээр тэмдэглэсэн ходоодны давхаргыг нэрлэнэ үү.

..............................................................................................................................

• Булчинт давхарга

Мэдээллийг  анхааралтай уншаад зааврын дагуу ажиллана уу.       нийт [5 оноо]

1907 онд Манжийн төрөөс Монгол хошуудын талаар тусгай судалгаа хийв. Үүнд:

...12.. Аймаг хошуудын нутгийн зах зааг, хашаа ямар газраар нийлдэг гадаад улстай хил залгадаг эсэх?

 13. Худалдааны иргэд хэд, хашаа хүрээ буй эсэх? Ямар газар гадаадын хүмүүс голлон худалдаалдаг буюу худалдвал ашигтай, цаашид худалдаачдыг хэрхэн ирүүлэх?

14. Хятадын аль мужаас худалдаачин, цэрэг иргэн ирэхэд тохиромжтой их зам буй, яаравчлан төмөр зам байгуулбал хаанаас залгаж тавих зэргийг байцаажээ. .... гэх мэт.                        (Л.Жамсран. Монголын түүхийн дээж бичиг.3. УБ., 1992                                  

а) Энэхүү түүхэн үйл явдал одоогоос хэдэн жилийн өмнө болсон бэ?  [1 оноо]

• ...................................

• Тухайн оноос 1907 оныг хасаж тооцсон байна.

Мэдээллийг  анхааралтай уншаад зааврын дагуу ажиллана уу.       нийт [5 оноо]

XIX зууны 90-ээд онд дэлхийн их гүрнүүд Манж Чин улсыг нөлөөнийхөө хүрээнд хэсэглэн хуваав. 1895 онд Япон Хятадаас Тайвань арлыг, 1898 онд Герман Цзяочжоувань булан болон Шаньдуны хойгийн хэсгийг, Хаант Орос Ляодуны хойг, Далянь ба Порт-Артур боомтуудыг, Англи Цзюлун хойг болон Шаньдун мужийн Вэйхайвэй боомтыг, Франц Гуанчжоувань эргийг тус, тус эзлэн авчээ. Гадаадын нөлөөгөөр XX зууны эхээр Манж Чин улсад капитализмын хөгжил түргэсэв. 1898-1900 онуудад гадаадынхныг эсэргүүцсэн бослого дэгдсэн ч 1901 онд дарагджээ. Япон, Орос, Герман, АНУ, Франц, Англи, Австри-Унгар, Итали зэрэг 8 улстай хийсэн дайнд ялагдаж, их хэмжээний дайны төлбөр төлөхөөр болов. Шинэ хөрөнгөтнүүд феодалын дэглэм, харийн хүчирхийлэлд автсан Манж Чингийн засаглалыг өөрчлөхийг зорив.

 (Ж.Урангуа.XX зууны эхэн үеийн Монгол улс. (1911-1919). УБ., 2006)                                                                                                           

а) Энэ үед Монгол улс ямар улсын харъяанд байсан бэ? [1 оноо]

• ...................................                        

• Манж Чин улс

Мэдээллийг  анхааралтай уншаад зааврын дагуу ажиллана уу.       нийт [5 оноо]

1907 онд Манжийн төрөөс Монгол хошуудын талаар тусгай судалгаа хийв. Үүнд:

...5. Малын арьс шир, унгас ноос, яс эврийг ашиглан боловсруулах үйлдвэр нээвэл ямар?

6. Ямар зүйлийн ашигт малтмал хаана байдаг, түүнийг ашиглаж байгаа эсэх, цаашид яаж ашиглах?

7.Аль нуурт ямар төрлийн загас байдаг, хятад монголчууд агнадаг эсэх түүнийг хэрхэн өөр аргаар агнуулах.... гэх мэт.                                                                     (Л.Жамсран. Монголын түүхийн дээж бичиг.3. УБ., 1992                            

а) Энэ үед Монгол улсын нөхцөл байдал ямар байсан бэ?  [1 оноо]

• ...................................

• Манж Чин улсын харьяанд байсан.

Мэдээллийг  анхааралтай уншаад зааврын дагуу ажиллана уу.       нийт [5 оноо]

1907 онд Манжийн төрөөс Монгол хошуудын талаар тусгай судалгаа хийв. Үүнд: 1.Хятад иргэд ба Монголчуудын тарианы газрын хэмжээ, тарьдаг тариа, атаршсан газрыг сэргээж хятад иргэдээр хагалбарлуулбал болох эсэх, сул газрыг тодорхойлох.

2.Нэрт их ууланд ямар төрлийн мод ургадаг, хөндлөн гулд тийшээ хэдэн газар, түүнийг яаж өсгөн тарих, тэр модоор юу үйлдэж болох, хаашаа тээвэрлэн худалдаж ашиглаж байгаа эсэх, албан худалдаа гаргаваас ямар?... гэх мэт.       

                                             (Л.Жамсран. Монголын түүхийн дээж бичиг.3. УБ., 1992            

а) Энэхүү судалгааг ямар бодлогын хүрээнд хийсэн бэ?  [1 оноо]

• ...................................                        

• Шинэ засгийн бодлого

Мэдээллийг  анхааралтай уншаад зааврын дагуу ажиллана уу.       нийт [5 оноо]

1907 онд Манжийн төрөөс Монгол хошуудын талаар тусгай судалгаа хийв. Үүнд:

...5. Малын арьс шир, унгас ноос, яс эврийг ашиглан боловсруулах үйлдвэр нээвэл ямар?

6. Ямар зүйлийн ашигт малтмал хаана байдаг, түүнийг ашиглаж байгаа эсэх, цаашид яаж ашиглах?

7.Аль нуурт ямар төрлийн загас байдаг, хятад монголчууд агнадаг эсэх түүнийг хэрхэн өөр аргаар агнуулах.... гэх мэт.

                                   (Л.Жамсран. Монголын түүхийн дээж бичиг.3. УБ., 1992)         

а) Энэхүү судалгааг ямар бодлогын хүрээнд хийсэн бэ?  [1 оноо]

• ...................................

• Шинэ засгийн бодлого

Мэдээллийг  анхааралтай уншаад зааврын дагуу ажиллана уу.     нийт [5 оноо]

YII-YIII зуунд Японд Яматогийн угсааны хаант засаг тогтов. Эзэн хааны эрх мэдлийг бэхжүүлэхийн тулд Хятадын загвараар өөрчлөлт хийжээ. Тухайлбал, 605 онд Яматогийн хаад Хятадын Сүй улсаас тэнно хэмээх цолыг авч хэрэглэсэн нь “эзэн хаан” гэсэн утгатай байв. 701 оны шинэтгэлээр албан хэрэгт хятад ханз үсгийг хэрэглэх болов. Яматогийн улсыг Ниппон буюу Мандах нарны орон гэж нэрлэжээ. ТҮҮХ-7 УБ.,2020 х.66                                                                                 

а)   Дээрх зохиол хэдэн оны үед холбогдох вэ?   [1 оноо]                                                                                                     

• ...................................                        

• VII-VIII зуунд холбогдох

Мэдээллийг  анхааралтай уншаад зааврын дагуу ажиллана уу.     нийт [5 оноо]

1941 онд нэгэн сурвалжлагч Германы байлдан дагууллын өмнө 10000 хүн амьдарч байсан Оросын нэг хотод зочилсон байна. Сурвалжлагч ганцхан амьд үлдсэн хүнийг олжээ. Тэрхүү өндөр настай сохор эмэгтэйн ухаан санаа самуурсан байлаа. Тосгоныг газрын зургаас арчиж байхад тэр хэдийнээ галзуурчихсан байв. Тосгоны ойролцоо ноорхой хувцас, хөл нүцгэн гайхширсан янзтай алхаж байхыг нь би харсан юм гэж тэр сурвалжлагч бичжээ. /Дайны дараах Орос орны нөхцөл байдлыг дурсан бичсэн сэтгүүлчийн тэмдэглэлээс /           ТҮҮХ 9.УБ.,2015                                                                                                          

а)   Дээрх сурвалжийн мэдээ  хэдэн оны үед холбогдох вэ? [1 оноо]                                                                                        

• ...................................                        

• 1941 он

Мэдээллийг  анхааралтай уншаад зааврын дагуу ажиллана уу.     нийт [5 оноо]

• 1921 оны 3-7 сард Монголд болсон үйл явдлаар хувьсгал эхэлсэн гэж үздэг байв. Хиагтыг чөлөөлсний маргааш АТЗГ, МАН-ын ТХ дээд шивээнээс Хиагтад шилжин байрлаж, цагаантны эсрэг тэмцэлд бэлтгэж эхлэв.1921 оны хувьсгалын үйл ажиллагаанд  цэрэг дайны аюулаас сэргийлэх, хил хязгаарыг батлан хамгаалах, хөрөнгө санхүүгийн эх үүсвэртэй болох, Монгол ДИУ-ын хооронд АНУ-аар зуучлуулах, Америкийн консулыг монголд суулгах, ЗОУ-тай холбоо тогтоох зэрэг дурьдаж болно.ТҮҮХ 9.УБ.,2015

а)   Хувьсгалыг анх ямар нэртэй газраас эхлүүлсэн бэ?  [1 оноо]                                                                                                  

• ...................................            

• Хиагт

Мэдээллийг  анхааралтай уншаад зааврын дагуу ажиллана уу.     нийт [5 оноо]

Тэрээр өнөөгийн Төв аймгийн Лүн сумын нутагт төржээ.1911 оны 12 сараас 1921 оны 7 дугаар сард Олноо өргөгдсөн Монгол улсын Дотоод явдлын яамны сайд байсан Да лам жинхэнэ эх оронч хүн байсан бөгөөд учир битүүлгээр хорлогдсон. Хөшөө нь Увс аймгийн Хяргас суманд буй            . ТҮҮХ 9.УБ.,2015                                                                        

а)   Дээрх намтарт хэний тухай өгүүлж байна вэ?    [1 оноо]

• ...................................

• Гомбын Цэрэнчимэд /1842-1914/

Хэлц үгийг анхааралтай уншаад зааврын дагуу ажиллана уу.     нийт [5 оноо]

“Шуудай будаанд атга арвай хийсэнтэй адил”      ТҮҮХ 9.УБ.,2003                                                                                                       

а)  Энэхүү  хэлц үг нь Монголын түүхийн  хэдий үеийн үйл явдлын тухай  байна вэ? [1 оноо]

• ...................................

• 1921 онд Ар Монголд хувьсгал хийгээгүй бол Монголчууд хятадын нэгэн муж хэсэг болж, хүн ам уусч, үндэстний мөхөлд орох аюултай байсан.

Мэдээлэлийг анхааралтай уншаад зааврын дагуу ажиллана уу. нийт [5 оноо]

Хиагтад 1914-1915 онд Хятад, Орос, Монгол гурван улсын хэлэлцээр хийж гэрээ байгуулав. Хэлэлцээрт оролцсон монголын төлөөлөгчид тусгаар тогтнол, улсын цол, хааны цол зэргээ хамгаалсан байр сууриа ягштал баримталсаар 9 сарын турш хэлэлцэж, мэтгэлцсэн боловч аргагүй байдалд автсан юм. Уг гэрээгээр Монгол улсыг Ар, Өвөр Монгол болгон хувааж газар нутгийн хувьд Өвөр Монголыг Монгол улсаас хуульчлан тусгаарласан юм. Ингэснээр Монголынхоо тусгаар тогтнолын төлөө монгол овогтны нэгдмэл эрмэлзлэл, зорилгоор явуулсан тэмцлийг зогсоож монгол овогтон саланги тусгаар байх болжээ.          ТҮҮХ9.УБ.,2020                                

а) Дээрх мэдээлэлд  ямар үйл явдлыг илэрхийлж байна вэ?  [1 оноо]

• ...................................                        

• Хиагт хотод Монгол,Орос, Хятад гурван улсын гэрээ байгуулсан .

Мэдээллийг  анхааралтай уншаад зааврын дагуу ажиллана уу.     нийт [5 оноо]

            НТӨ 176 онд Модунь шаньюй Хан улсын хувьд хуандид бичсэн захидалдаа: “би, хөрш зэргэлдээ.... хол ойрын гучин зургаан их бага улс түмнийг хураан авч нэгтгэн захирлаа. Өдгөө тэд Хүннү гүрэн хэмээх нэгэн аугаа их суу алдрын дор эвсэн нэгджээ. Ийнхүү их хээр талын энгээр нүүдэллэн амьдрагч нум сумтан ард түмэн бүгд нэгэн их гэр бүлд багтаад, их хээр талд энх амгалан ёс тогтоов. Тиймийн тулд одоо би эрдэнийн илдээн хуйнд нь хуйлж дуут сумаан саадагт нь сойсугай. Түүх YI, УБ., 2015.

а)   Эх сурвалжийн он цагийг тогтоогоорой [1 оноо]                                                                                                                  

...................................

• НТӨ 176

Зургийг  анхааралтай ажиглаад зааврын дагуу ажиллана уу. нийт [5 оноо]

                                                                                                        Түүх IX, УБ., 2016.                

а)   Түүхэн он цагийг тодорхойлно уу.     [1 оноо]

• ...................................

• 1917

Мэдээллийг  анхааралтай уншаад зааврын дагуу ажиллана уу.     нийт [5 оноо]

Цагаач иргэдийн тоог хязгаарлах, гадаадаас монголд орж ирэх ажилчдын тоог хязгаарлах, өөрийн орны ард иргэдээ гадаадынхантай гэр бүл болохыг хатуу хориглоно. Эх сурвалж нь /Зарлигаар тогтоосон Монгол улсын шаштир  /   

                                                                                                Түүх VIII, УБ., 2016.                                                                        

а)   Энэхүү мэдээлэл юуны тухай өгүүлж байна вэ?  [1 оноо]

...................................

• Монгол төрийн хар хайрцагны бодлого

  Үндэсний аюулгүй байдлын талаар авч хэрэгжүүлсэн бодлого

Зургийг  анхааралтай ажиглаад зааврын дагуу ажиллана уу.          нийт [5 оноо]

Түүх VIII, УБ., 2016.

а) Энэхүү зураг Монголын түүхийн хэдий үед холбогдох бэ? [1 оноо]           

• XX зууны эхэн

  XIX зууны сүүлч гэм мэтээр хариулсан байна.

Мэдээллийг  анхааралтай уншаад зааврын дагуу ажиллана уу.       нийт [5 оноо]

Их хүрээнд “Сурган тэжээх сургууль” хэмээхийг байгуулж Их шавиас 40 хүүхдэд хятад, манж хэл зааж эхэлжээ. Түүх VIII, УБ., 2016.

а) Энэ үйл ажиллагаа нь ямар бодлогын хүрээнд явагдсан бэ? Асуултанд хариулж бичнэ үү.   [1 оноо]                                                                                                                   

• ...................................            

• Шинэ засгийн бодлого

Зургийг  анхааралтай ажиглаад зааврын дагуу ажиллана уу.    нийт [5 оноо]

                        Түүх IX, УБ., 2006.                            

а) Энэ юуны тухай өгүүлж байгаа зураг вэ?  [1 оноо]

• ...................................                        

• Манжийн шинэ засгийн бодлогын уршгаар олон мянган хятад тариачид Монголд ирж газар тариалан эрхлэх болж улмаар монголчуудыг уусгах бодлого хэрэгжиж эхэлсэн юм.

Мэдээллийг  анхааралтай уншаад зааврын дагуу ажиллана уу.     нийт [5 оноо]

1869 онд Төвдөд төржээ. 1874 оноос Халх монголын бурхны шашны тэргүүн, 1911 онд монгол ноёдын хамт манж чин улсын эрхшээлийг түлхэн унагахад оюун санааны хувьд удирдан зохион байгуулж  Олноо өргөгдсөн монгол улсын төр шашныг хослон баригч эзэн хаанд өргөмжлөгдөж, шинээр 5 яамыг байгуулж, бусад монгол туургатныг нэгтгэх үйл хэргийг явуулж байсан. 1921-1924 онд хэмжээт цаазат хаанаар өргөмжлөгдөж байгаад 1924 оны 5 сарын 20нд таалал төгсчээ. Түүх IX, УБ., 2016.                                                                                    

а) Энэхүү намтарт хэний тухай өгүүлсэн байна вэ?               [1 оноо]

• ...................................                        

• VIII богд Жавзундамба хутагт

Мэдээллийг  анхааралтай уншаад зааврын дагуу ажиллана уу.     нийт [5 оноо]

“Зарлигаар тогтоосон Гадаад Монголын төрийг засах явдлын яамны хууль зүйлийн бичиг”-т  “Хятад хүн монгол газарт тариа тариалж  болохгүй, монгол  эмс охидыг гэргий болгон авч болохгүй” хэмээн өгүүлжээ.                                Түүх IX, УБ., 2015.

а)  Түүхэн цаг хугацааны хувьд хэдий үетэй  холбогдох бичиг вэ? асуултанд хариулж бичнэ үү.   [1оноо]

• ...................................                        

• 1890-1910

Мэдээллийг  анхааралтай уншаад зааврын дагуу ажиллана уу.       нийт [5 оноо]

1906 онд Бээжин хотноо “Нүүдлийн иргэдийн хэргийг эрхлэх хороо” байгуулан, Монгол, Оросын хилийн дагуу нутагт хятад тариачдыг ирүүлэн суурьшуулж эхэлсэн.   Түүх VIII, УБ., 2016.                                                   

а) Энэхүү үйл явдал нь ямар бодлогын хүрээнд явагдсан бэ?  [1 оноо]

• ...................................                        

• Шинэ засгийн бодлого

Мэдээллийг  анхааралтай уншаад зааврын дагуу ажиллана уу.       нийт [5 оноо]

1907 онд Манжийн төрөөс Монгол хошуудын талаар тусгай судалгаа хийв. Үүнд: 1.Хятад иргэд ба Монголчуудын тарианы газрын хэмжээ, тарьдаг тариа, атаршсан газрыг сэргээж хятад иргэдээр хагалбарлуулбал болох эсэх, сул газрыг тодорхойлох.

2.Нэрт их ууланд ямар төрлийн мод ургадаг, хөндлөн гулд тийшээ хэдэн газар, түүнийг яаж өсгөн тарих, тэр модоор юу үйлдэж болох, хаашаа тээвэрлэн худалдаж ашиглаж байгаа эсэх, албан худалдаа гаргаваас ямар?... гэх мэт.       

                                             (Л.Жамсран. Монголын түүхийн дээж бичиг.3. УБ., 1992            

а) Энэхүү судалгааг ямар бодлогын хүрээнд хийсэн бэ?  [1 оноо]

• ...................................                        

• Шинэ засгийн бодлого

Мэдээллийг  анхааралтай уншаад зааврын дагуу ажиллана уу.       нийт [5 оноо]

Манжийн төрөөс хэрэгжүүлж буй бодлого  нь монголчуудын дургүйцлийг зүй ёсоор төрүүлж байв. Иймд энэхүү харгис бодлогыг Монголчууд “үндсийг таслах, шашныг устгах” бодлого хэмээн үзэв. Түүх VIII, УБ., 2016.                                                    

а) Энэхүү түүхэн үйл явдал хэдий үед холбогдох вэ?  [1 оноо]

• ...................................                        

• 1901 он

  XIX зууны сүүлч үе гэх мэтээр хариулсан байх

Мэдээллийг  анхааралтай уншаад зааврын дагуу ажиллана уу.       нийт [5 оноо]

Манж Чингийн хаан зарлиг гаргаж нийгмийн хямралаас гэтлэх зорилгоор “Шинэ бодлого” хэмээх шинэтгэлийг хэрэгжүүлэхээр болсон. Энэ хүрээнд Монгол, Төвөд, хязгаар оронд шинэтгэл хийхээр төлөвлөснийг нь Монголчууд “Шинэ засгийн бодлого” гэж нэрлэж байлаа. Түүний зэрэгцээ “Иргэнийг шилжүүлэн суулгаж хязгаарыг бэхжүүлэх” хэмээх бодлогоор олон мянган хятадуудыг нүүлгэн суурьшуулж эхэлжээ. Тэдгээр бодлогыг хэрэгжүүлэхэд Монголын олон хошуудын эрх баригчид аргагүйн эрхэнд хамрагдах болов. Тухайлбал, монголчуудын бэлчээр нутгийг тариалангийн газар болгох зорилгоор олон зүйлийн судалгаа байцаалт хийх болов.             Түүх VIII, УБ., 2016.                                                                                         

а) Энэхүү зарлигийг хэдэн онд гаргасан бэ? [1 оноо]                  

• ...................................

• 1901 онд

Мэдээллийг  анхааралтай уншаад зааврын дагуу ажиллана уу.       нийт [5 оноо]

........................................... гэдэг нь Монголыг бүрмөсөн колоничлон дуусгаж, хятадын адил болгох гэсэн Чин улсын төр засаг, соёлын ихээхэн хор уршиг бүхий бодлого юм.  Түүх VIII, УБ., 2016                      

      а) Энэхүү бодлогыг түүхэнд юу гэж нэрлэдэг вэ?                                     [1 оноо]

• ...................................                        

• Шинэ засгийн бодлого

Мэдээллийг  анхааралтай уншаад зааврын дагуу ажиллана уу.       нийт [5 оноо]

XIX зууны 90-ээд онд дэлхийн их гүрнүүд Манж Чин улсыг нөлөөнийхөө хүрээнд хэсэглэн хуваав. 1895 онд Япон Хятадаас Тайвань арлыг, 1898 онд Герман Цзяочжоувань булан болон Шаньдуны хойгийн хэсгийг, Хаант Орос Ляодуны хойг, Далянь ба Порт-Артур боомтуудыг, Англи Цзюлун хойг болон Шаньдун мужийн Вэйхайвэй боомтыг, Франц Гуанчжоувань эргийг тус, тус эзлэн авчээ. Гадаадын нөлөөгөөр XX зууны эхээр Манж Чин улсад капитализмын хөгжил түргэсэв. 1898-1900 онуудад гадаадынхныг эсэргүүцсэн бослого дэгдсэн ч 1901 онд дарагджээ. Япон, Орос, Герман, АНУ, Франц, Англи, Австри-Унгар, Итали зэрэг 8 улстай хийсэн дайнд ялагдаж, их хэмжээний дайны төлбөр төлөхөөр болов. Шинэ хөрөнгөтнүүд феодалын дэглэм, харийн хүчирхийлэлд автсан Манж Чингийн засаглалыг өөрчлөхийг зорив.

 (Ж.Урангуа.XX зууны эхэн үеийн Монгол улс. (1911-1919). УБ., 2006)                                                                                                           

а) Энэхүү өөрчлөлийн хүрээнд явуулсан бодлогыг түүхэнд юу гэж нэрлэдэг вэ? [1 оноо]

•  ...................................

• Шинэ засгийн бодлого

Мэдээллийг  анхааралтай уншаад зааврын дагуу ажиллана уу.     

“Нэгэн зүйл. Угаас тогтоосон хуулинд монгол, иргэн харилцан ураг барилдаж болох ёсон үгүй бөгөөд одоо шинэ засгаар шалтгаалж хуучин хуулийг халж монгол, иргэн харилцан ураг барилдахаар ноднин жил зарласан нь үнэхээрийн хортой санаа мөн бөгөөд энэ мэт харанхуй засгийг манай Монгол яахин дааж чадах билээ...”.                                                                                                                               

а) Иргэн гэж хэнийг хэлж байна вэ? Асуултанд хариулж бичнэ үү.                

• ...................................                        

• Хятад хүн

                            Халим хэмээх гайхамшиг

            Сэтгүүлч Б.Батбилэг нэгэн сонирхолтой аялалд оролцсон юм. Аяллын нэр нь “Монгол Хемингуэй”. Тэрбээр Японы халим судлалын экспедицэд оролцож Номхон дөлгөөн далайд  хэдэн сарын турш халимтай хөөцөлджээ. Энэ бол монгол хүний хувьд халимны араас явсан анхны тохиолдол байлаа. Б.Батбилэг аяллаас буцаж ирээд “Халим гэдэг амьтан чинь...” хэмээх бэсрэг ном бичжээ. Ном “гардуулах” үеэр аяллын тухай болон халимны талаар удтал хөөрөлдсөн  нь мэдээж юм. Б.Батбилэгийн яриа, ном хоёр доорх найрууллын маань үндэс болсон билээ.

            Далай тэнгисээс хол нутгийн монголчууд бид халимыг том биетэй загас гэж бодох нь олонтаа. Угтаа бол халим нь загас биш харин хөхтөн амьтан юм. Загалмайгаар амьсгалахгүй уушгаараа амьсгална. Түрс биш амьд зулзага төрүүлнэ. Түүнийгээ хөхөөрөө өсгөнө. Халимны өвөг дээдэс 55-65 сая жилийн өмнө хуурай газарт амьдарч байсан ноомой нэгэн “гөрөөчин” байжээ. Төрх нь чонорхуу юм. Манай дэлхий дээр олон галав юүлсэн гэдэг. Нэг удаагийн галав юүлэлтээр эх газар хувхайрчээ. Харин дэлхийн бөмбөрцгийн гуравны хоёрыг эзлэн цэлэлзэх  далай тэнгис баян байлаа. Халиман чоно “Алтан загасны өвгөн” лугаа адил уснаас салахаа байлаа. Далай тэнгисийн нялцгай биетэн түүний хувьд хэнтэй ч булаацалдахгүй бэлэн хоол байсан юм. Сая сая жил өнгөрөхөд хөл нь бараг сэлүүр болж хувирлаа. Усанд амьсгаа авахгүйгээр гурав, дөрвөн минут, бүр гучин минут байж хоолоо олж чаддаг боллоо. Ийнхүү халим цэнхэр далайн сая сая жилийн бүтээгдэхүүн болон хөгжиж иржээ.

            Одоо дэлхий дээр 80 гаруй зүйлийн халим амьдардаг байна. Далайн мандал дээр гарч ирээд усан хуй үлээж байгаа нь сvртэй гэж. Яг л орсон буур шиг . Хамгийн аварга нь цэнхэр халим. Нөгөөтэйгүүр цэнхэр халим манай дэлхийн хамгийн том амьтан юм. Биеийн урт нь 25-30 м, жин нь 90-120 тонн, зулзага нь 7-8 м урт, хоёр тонн орчим жинтэй төрдөг гэхчлэн гайхамшигт тоо цувруулж болох юм. Гэхдээ тоо заримдаа юуг ч илэрхийлж чаддаггүй. Халимны оврыг ерөнхийд нь ойлгуулах гэвэл гурван орцтой хоёр давхар орон сууцтай зүйрлэхэд дөхнө. Эсвэл түүний судсаар нь хүн хөвөөд явчихуйц гэж яривал илүү ойлгомжтой болох билээ. Халим ерөнхийдөө “Алатау” үүлдрийн үнээтэй төстэй, нуруугаараа бор саарал, хэвлийгээрээ цагаавтар өнгөтэй юм билээ. Цэнхэр халим уснаас гарч ирэхдээ цэнхэр туяа цацруулдаг учир ингэж нэрлэсэн болохоос цайвар саарал зүстэй амьтан ажээ.

            Цэнхэр халим Номхон их далайд нүүдэллэн амьдардаг байна. Эрэгт бараг дөхдөггүй. Дулааны улиралд Мексикээс Хойд мөсөн далайн Чукотскийн тэнгис хүртэл аялан очиж үр зулзагаа гаргадаг байна. Халим ганц тугал гаргана. Чукотскад зуссан халим өвлийн эхээр зулзагаа дагуулсаар өмнөдийн дулаан тэнгис рүү 16-22 мянган км замыг туулан ирж өвөлждөг.

            Хамгийн том амьтны идэш хариугүй бяцхан өт хорхой нялцгай биетэн байдаг нь хачирхалтай. Аварга халим далайн гүн рүү шумбаж байснаа эргэж дээшээ харна. Хэсэг өт хорхой олж дээш нь тууна. Тэд нь босож байгаа хуй шиг замдаа тааралдсан бүгдийг хаман өтгөрч дээшээ зугтсаар л байна. Мандал дээр гармагц нь устай юутай хээтэй нь залгиж орхино. Халим байсхийгээд л ус цацруулж эхэлдэг нь залгисан усаа хамрынхаа нүхээр гадагшуулж  буй хэрэг юм. Усаа цацруулж аманд үлдсэн хоолоо залгиж дууссаны дараа дахин гүн амьсгаа авч далайн гүнд шунгана. Халимны ходоод 2,5 тоннын багтаамжтай. Ийм ходоодыг өтөөр дүүргэх гэдэг маш их ажил болох нь ойлгомжтой. Халимнууд цадсан үедээ далайн мандал дээгүүр умбан шумбан тоглодог.

 Ертөнцөд найм дахь гайхамшиг гэж байдаг бол тэр нь лавтайяа халим байх биз. Хэчнээн эрхэмсэг тансаг амьтан гэж бодно. Цэвэрхэн, тайван амгалан, энэ их далайн эзэн нь би гэх шиг. Бас "Цэнхэр гүнж" гэж өхөөрдөх нь ч бий. Тун оносон нэр шvv. Тийм л гоёмсог сайхан амьтан даа. Цэнхэр их далайдаа амгалан тайвнаар хөвсөөр л. Халим маш сайхан дуу гаргадаг амьтан. Буга урамдаж байгаа юм шиг авиа гаргадаг. Тэр нь нэлээд алсаас дуулдана.

Ертөнцөд найм дахь гайхамшиг гэж байдаг бол тэр нь лавтайяа халим байх биз.   

Их далайд хүнээс өөр дайсангүй жаргалтай. Тэрхүү сансар мэт уудам усан огторгуйд хүн ч юу гэж үзэгдэх вэ?  Сүрэглэн хөөцөлдөнө. Зулзагаа нуруундаа үүрч эрхлүүлнэ. Дээшээ харвал гэдсэн дээр нь, доошоо харвал нуруун дээр чаргуулдаастай. Эхээс өдөрт 100 литр сүү гарах чадвартай гэсэн. Дээр хөх тэнгэр мэлтийж, доор хөх далай цахарна. Урт насалж удаан жаргана. Гэвч бас нэг зовлон байдгийг мартчихаж. Хааяа өвчин тусна. Давхисаар байгаад эдгээнэ. Хүндэрсэн юм уу шархадсан нэгнээ хоёр талаас нь ээлжлэн өргөж уснаас цухуйлган амьсгалуулдаг ажээ. Эдгэршгүй халдварт өвчин тусвал яах вэ? Шинэ Зеландад 46 эм, 13 эр халим далайн эрэг дээр гэнэт гарч ирээд байсан тохиолдол дэлхий нийтийг шуугиулж байсан цаг саяхан. Иймэрхүү жишээ зөндөө байдаг байна. Чухам юунаас болж ингэж амиа хорлох болов? Олон тайлбар байдаг. Хамгийн үнэнд ойр нь “сүрэгт халдварт өвчин гарсан тул” хэмээх тайлбар юм. Өвчилсөн халимнууд нэгэнт эдгэрэхгүйгээ мэдэрмэгц бусдадаа халдаахгүйн тулд далайн хөвөө зорьдог байна. Далайн ус халдварт өвчнийг агаараас дутахгүй тархаадаг гэнэ.

                                                                                                                                                                                                                                            Ж. Мягмарсүрэн

1-р цогцолбор дахь “гардуулах” гэдэг үг ямар утгаар орсон байна вэ?

• Бэлэглэх

                                      Халим хэмээх гайхамшиг

            Сэтгүүлч Б.Батбилэг нэгэн сонирхолтой аялалд оролцсон юм. Аяллын нэр нь “Монгол Хемингуэй”. Тэрбээр Японы халим судлалын экспедицэд оролцож Номхон дөлгөөн далайд  хэдэн сарын турш халимтай хөөцөлджээ. Энэ бол монгол хүний хувьд халимны араас явсан анхны тохиолдол байлаа. Б.Батбилэг аяллаас буцаж ирээд “Халим гэдэг амьтан чинь...” хэмээх бэсрэг ном бичжээ. Ном “гардуулах” үеэр аяллын тухай болон халимны талаар удтал хөөрөлдсөн  нь мэдээж юм. Б.Батбилэгийн яриа, ном хоёр доорх найрууллын маань үндэс болсон билээ.

            Далай тэнгисээс хол нутгийн монголчууд бид халимыг том биетэй загас гэж бодох нь олонтаа. Угтаа бол халим нь загас биш харин хөхтөн амьтан юм. Загалмайгаар амьсгалахгүй уушгаараа амьсгална. Түрс биш амьд зулзага төрүүлнэ. Түүнийгээ хөхөөрөө өсгөнө. Халимны өвөг дээдэс 55-65 сая жилийн өмнө хуурай газарт амьдарч байсан ноомой нэгэн “гөрөөчин” байжээ. Төрх нь чонорхуу юм. Манай дэлхий дээр олон галав юүлсэн гэдэг. Нэг удаагийн галав юүлэлтээр эх газар хувхайрчээ. Харин дэлхийн бөмбөрцгийн гуравны хоёрыг эзлэн цэлэлзэх  далай тэнгис баян байлаа. Халиман чоно “Алтан загасны өвгөн” лугаа адил уснаас салахаа байлаа. Далай тэнгисийн нялцгай биетэн түүний хувьд хэнтэй ч булаацалдахгүй бэлэн хоол байсан юм. Сая сая жил өнгөрөхөд хөл нь бараг сэлүүр болж хувирлаа. Усанд амьсгаа авахгүйгээр гурав, дөрвөн минут, бүр гучин минут байж хоолоо олж чаддаг боллоо. Ийнхүү халим цэнхэр далайн сая сая жилийн бүтээгдэхүүн болон хөгжиж иржээ.

            Одоо дэлхий дээр 80 гаруй зүйлийн халим амьдардаг байна. Далайн мандал дээр гарч ирээд усан хуй үлээж байгаа нь сvртэй гэж. Яг л орсон буур шиг . Хамгийн аварга нь цэнхэр халим. Нөгөөтэйгүүр цэнхэр халим манай дэлхийн хамгийн том амьтан юм. Биеийн урт нь 25-30 м, жин нь 90-120 тонн, зулзага нь 7-8 м урт, хоёр тонн орчим жинтэй төрдөг гэхчлэн гайхамшигт тоо цувруулж болох юм. Гэхдээ тоо заримдаа юуг ч илэрхийлж чаддаггүй. Халимны оврыг ерөнхийд нь ойлгуулах гэвэл гурван орцтой хоёр давхар орон сууцтай зүйрлэхэд дөхнө. Эсвэл түүний судсаар нь хүн хөвөөд явчихуйц гэж яривал илүү ойлгомжтой болох билээ. Халим ерөнхийдөө “Алатау” үүлдрийн үнээтэй төстэй, нуруугаараа бор саарал, хэвлийгээрээ цагаавтар өнгөтэй юм билээ. Цэнхэр халим уснаас гарч ирэхдээ цэнхэр туяа цацруулдаг учир ингэж нэрлэсэн болохоос цайвар саарал зүстэй амьтан ажээ.

            Цэнхэр халим Номхон их далайд нүүдэллэн амьдардаг байна. Эрэгт бараг дөхдөггүй. Дулааны улиралд Мексикээс Хойд мөсөн далайн Чукотскийн тэнгис хүртэл аялан очиж үр зулзагаа гаргадаг байна. Халим ганц тугал гаргана. Чукотскад зуссан халим өвлийн эхээр зулзагаа дагуулсаар өмнөдийн дулаан тэнгис рүү 16-22 мянган км замыг туулан ирж өвөлждөг.

            Хамгийн том амьтны идэш хариугүй бяцхан өт хорхой нялцгай биетэн байдаг нь хачирхалтай. Аварга халим далайн гүн рүү шумбаж байснаа эргэж дээшээ харна. Хэсэг өт хорхой олж дээш нь тууна. Тэд нь босож байгаа хуй шиг замдаа тааралдсан бүгдийг хаман өтгөрч дээшээ зугтсаар л байна. Мандал дээр гармагц нь устай юутай хээтэй нь залгиж орхино. Халим байсхийгээд л ус цацруулж эхэлдэг нь залгисан усаа хамрынхаа нүхээр гадагшуулж  буй хэрэг юм. Усаа цацруулж аманд үлдсэн хоолоо залгиж дууссаны дараа дахин гүн амьсгаа авч далайн гүнд шунгана. Халимны ходоод 2,5 тоннын багтаамжтай. Ийм ходоодыг өтөөр дүүргэх гэдэг маш их ажил болох нь ойлгомжтой. Халимнууд цадсан үедээ далайн мандал дээгүүр умбан шумбан тоглодог.

 Ертөнцөд найм дахь гайхамшиг гэж байдаг бол тэр нь лавтайяа халим байх биз. Хэчнээн эрхэмсэг тансаг амьтан гэж бодно. Цэвэрхэн, тайван амгалан, энэ их далайн эзэн нь би гэх шиг. Бас "Цэнхэр гүнж" гэж өхөөрдөх нь ч бий. Тун оносон нэр шvv. Тийм л гоёмсог сайхан амьтан даа. Цэнхэр их далайдаа амгалан тайвнаар хөвсөөр л. Халим маш сайхан дуу гаргадаг амьтан. Буга урамдаж байгаа юм шиг авиа гаргадаг. Тэр нь нэлээд алсаас дуулдана.

Ертөнцөд найм дахь гайхамшиг гэж байдаг бол тэр нь лавтайяа халим байх биз.   

Их далайд хүнээс өөр дайсангүй жаргалтай. Тэрхүү сансар мэт уудам усан огторгуйд хүн ч юу гэж үзэгдэх вэ?  Сүрэглэн хөөцөлдөнө. Зулзагаа нуруундаа үүрч эрхлүүлнэ. Дээшээ харвал гэдсэн дээр нь, доошоо харвал нуруун дээр чаргуулдаастай. Эхээс өдөрт 100 литр сүү гарах чадвартай гэсэн. Дээр хөх тэнгэр мэлтийж, доор хөх далай цахарна. Урт насалж удаан жаргана. Гэвч бас нэг зовлон байдгийг мартчихаж. Хааяа өвчин тусна. Давхисаар байгаад эдгээнэ. Хүндэрсэн юм уу шархадсан нэгнээ хоёр талаас нь ээлжлэн өргөж уснаас цухуйлган амьсгалуулдаг ажээ. Эдгэршгүй халдварт өвчин тусвал яах вэ? Шинэ Зеландад 46 эм, 13 эр халим далайн эрэг дээр гэнэт гарч ирээд байсан тохиолдол дэлхий нийтийг шуугиулж байсан цаг саяхан. Иймэрхүү жишээ зөндөө байдаг байна. Чухам юунаас болж ингэж амиа хорлох болов? Олон тайлбар байдаг. Хамгийн үнэнд ойр нь “сүрэгт халдварт өвчин гарсан тул” хэмээх тайлбар юм. Өвчилсөн халимнууд нэгэнт эдгэрэхгүйгээ мэдэрмэгц бусдадаа халдаахгүйн тулд далайн хөвөө зорьдог байна. Далайн ус халдварт өвчнийг агаараас дутахгүй тархаадаг гэнэ.

                                                                                                                                                                                                                                          Ж. Мягмарсүрэн 1-р цогцолбор дахь “хөөцөлджээ” гэдэг үг ямар утгаар орсон байна юэ?     

• Судалсан

                               Эрлэгийн данснаас хасагдчихсан амьтан

            Яст мэлхий үүсээд хоёр зуу гаруй сая жил болж байна гэж үздэг. Дэлхий дээр мөнхийн гэмээр урт настай амьтан тун цөөн байдаг. Тэдний нэг нь яах аргагүй далайн яст мэлхий. Яст мэлхий 300-400 жил насалдаг болохыг эрдэмтэд хэдийнэ тогтоосон. Хоёр зуу насалж хогжруутай таягаа тулдаг “өвөө” нар олон бий. Яст мэлхийний урт насалдаг нууцыг эрдэмтэд олон жилийн турш судалж байна. Яст мэлхийг бүр үлэг гүрвэл бий болохоос өмнө үүссэн гэсэн таамаглал ч байдаг. Тэдний огт өөрчлөгддөггүй, хувьсдаггүй нь амьд организмын хувьд хачирхалтай үзэгдэл нь байгаль эх үнэхээр өөрийн зохицолдоогоор бүтээсэн мэт санагдана. Үүний дүнд хэд хэдэн дүгнэлт хийжээ. Тэдний амьдрал бүхэлдээ амар тайван, нам гүм орчинд өнгөрдөг. Байнга хөдлөөд, яваад байдаггүй яст мэлхийнүүд түм түжигнэсэн орчлонгоос ямагт хол байхыг хичээдэг байна. Нэг ёсондоо тэд ганцаардмал амьдралыг илүүд үздэг аж. Тийм дээ ч бодисын солилцоо нь бусад амьтныхаас хэд дахин удаан явагддаг нь урт наслах бас нэг нууц нь юм.

Мөн энэ амьтан өөрт хуримтлагдсан энергиэ хэмнэх онцгой чадвартай. Угаас тэд хоол хүнс голдоггүй. Голдуу өвс ургамал иддэг ч заримдаа усны амьтан зооглох нь бий. Яст мэлхийнүүд усанд ч хуурай газарт ч амьдарч чаддаг онцлогтой л доо. Тэдний дархлааны систем нь төрөл бүрийн халдвартай сайн тэмцэж чаддаг, гэмтэл шарх нь маш хурдан эдгэрдэг байна. Түүнчлэн амь бөхтэй амьтан.

Бас нэг сонирхолтой зүйл нь яст мэлхий зүрхний цохилтоо зогсоож, хэрэгтэй үед ажиллагаанд оруулж чаддаг. Зүрхээ зогсоосон яст мэлхий огт хөдөлдөггүй байна. Энэ үед яст мэлхийг яаж ч цочоосон огт хөдлөхгүй үхсэн мэт байдаг.  Зүрхийг нь салгачихаад байхад хоёр өдрийн турш буюу 48 цаг зогсолтгүй цохилж чаддаг гайхамшигтай чадвартай ажээ. Түүний хуяг гайхалтай нууцлаг бөгөөд хэн хүний анхаарлыг байнга татдаг аж. Ялангуяа далайн яст мэлхийн хуяг хуурай газрынхаас бүр том, хоёр метр урт, 900 гаруй кг хүнд. Хэвлээр явагч энэ болхи амьтны хуягийн хэлбэр дүрс амьдралынх нь хэв маягаас шалтгаалан янз бүр байдаг. Тухайлбал: хуурай газрын яст мэлхийн хуяг босоо бол цэнгэг усных хавтгай хэлбэртэй. Хуяг нь түүний хэтэрхий зөөлөн арьсыг хамгаалах үүрэгтэй. Тийм ч учраас яст мэлхий айхаараа хуягандаа нуугддаг. Түүний хуяг нь дээд, доод хоёр хэсгээс бүтдэг бөгөөд хоорондоо ясаар холбогддог байна. Яст мэлхийн хуяг нь наслах тусам хатуурдаг гэдэг. Зарим үед яст мэлхийнүүд далай тэнгисээр хоол тэжээлгүй хэдэн зуун бээр аялах тохиолдол гардаг. Энэ үед тэд яг л өвөл ичээндээ орсон амьтан шиг юу ч идэлгүй олон хоногоор явна.

 230 орчим төрлийн яст мэлхий манай дэлхийн тэнгис далай, хуурай газар аж төрдөг. Эдгээрийн дотроос аварга яст мэлхийтэй арай дотно танилцах хэрэгтэй юм. Аварга мэлхийнүүд Галапагосын арлуудад тархан амьдардаг. Энэ арал нь өмнөд Америкаас 1800 км зайд Атлантын далайд оршдог ажээ. Нуруун дээрх хуягных нь диаметр 1-1,5 метр хүртэл янз бүр байдаг. Жин нь 200-400 кг хүрнэ. Сарвуу нь булчинлаг бүдүүн хүчтэй. Араатнуудаас хуягаараа өөрийгөө хамгаалдаг байна. Яст мэлхий нь төдийлөн сайн сонсож чаддаггүй амьтан юм. Испанийн далайчид XVII зууны үед арлыг нээхдээ анх ийм амьтан байдгийг мэдсэн гэсэн. Хөргөгч нээгдээгүй, консерв хийгдээгүй байсан тэр цагт яст мэлхий хэмээх нь далайчдын аминд ордог хүнс байжээ. Даахаараа ачдаг байлаа. Хэчнээн сар жил болсон ч үхэхгүй. Үхэхгүй учир мах нь муудахгүй. Далайн дээрэмчид, халим агнагч нар яст мэлхийний хүчинд байнгын муудахгүй хоолтой болж. Олон зуун жил энэ амьтныг хядсанаас болж одоо бараг устах дээрээ тулаад байгаа юм.

            Эм нь далайн эргээс хол бүлээн элсэнд өндөглөдөг. Өндөг хагас жилийн дараа хагарч өчүүхэн жижиг мэлхий гарч ирнэ. Бяцхан мэлхий яг эхийн ирсэн замаар явж далайд хүрдэг байна. Замдаа бусад амьтдын хоол болчихгүйн тулд туйлын хурдан  “жирийж” явдаг гэж нийтлэлчид бичсэн байдаг юм. Яст мэлхий анх үүсч байснаасаа бараг өөрчлөгдөөгүй шахам амьтан. Бүдүүлэг болхи. Гэвч энэ нь удаан амьдрах үндэс болжээ. Оршин тогтнохын тулд заавал хөгжиж дэвжиж байх алба ч бас байдаггүй бололтой юм. Хөмөрсөн тогоо шиг бат бэх хуяг дотроо ус ч уулгүй, навч ч идэлгүй хэдэн жил нуугдаж чаддаг онцлогтой. Түүнийг эрлэгийн данснаас хасагдсан амьтан гэж далайчид шоолцгоодог юм. Тийм учир “тэндээс нь”авах гэж “ хэн” ч ирдэггүй аж. Харин өөрөө удаашруулсан кино мэт амьдралаасаа уйдаж цөхөөд “тийш” явж оддог юм даа гэлцдэг билээ.

                                                                                                                                                                                                                                        Ж. Мягмарсүрэн

  Яст мэлхийний хуяг хатуу байдгийн учир юу вэ?

• Насны нь тоогоор хатуурдаг. Маш урт настай амьтан учир

                                    Эрлэгийн данснаас хасагдчихсан амьтан

            Яст мэлхий үүсээд хоёр зуу гаруй сая жил болж байна гэж үздэг. Дэлхий дээр мөнхийн гэмээр урт настай амьтан тун цөөн байдаг. Тэдний нэг нь яах аргагүй далайн яст мэлхий. Яст мэлхий 300-400 жил насалдаг болохыг эрдэмтэд хэдийнэ тогтоосон. Хоёр зуу насалж хогжруутай таягаа тулдаг “өвөө” нар олон бий. Яст мэлхийний урт насалдаг нууцыг эрдэмтэд олон жилийн турш судалж байна. Яст мэлхийг бүр үлэг гүрвэл бий болохоос өмнө үүссэн гэсэн таамаглал ч байдаг. Тэдний огт өөрчлөгддөггүй, хувьсдаггүй нь амьд организмын хувьд хачирхалтай үзэгдэл нь байгаль эх үнэхээр өөрийн зохицолдоогоор бүтээсэн мэт санагдана. Үүний дүнд хэд хэдэн дүгнэлт хийжээ. Тэдний амьдрал бүхэлдээ амар тайван, нам гүм орчинд өнгөрдөг. Байнга хөдлөөд, яваад байдаггүй яст мэлхийнүүд түм түжигнэсэн орчлонгоос ямагт хол байхыг хичээдэг байна. Нэг ёсондоо тэд ганцаардмал амьдралыг илүүд үздэг аж. Тийм дээ ч бодисын солилцоо нь бусад амьтныхаас хэд дахин удаан явагддаг нь урт наслах бас нэг нууц нь юм.

Мөн энэ амьтан өөрт хуримтлагдсан энергиэ хэмнэх онцгой чадвартай. Угаас тэд хоол хүнс голдоггүй. Голдуу өвс ургамал иддэг ч заримдаа усны амьтан зооглох нь бий. Яст мэлхийнүүд усанд ч хуурай газарт ч амьдарч чаддаг онцлогтой л доо. Тэдний дархлааны систем нь төрөл бүрийн халдвартай сайн тэмцэж чаддаг, гэмтэл шарх нь маш хурдан эдгэрдэг байна. Түүнчлэн амь бөхтэй амьтан.

Бас нэг сонирхолтой зүйл нь яст мэлхий зүрхний цохилтоо зогсоож, хэрэгтэй үед ажиллагаанд оруулж чаддаг. Зүрхээ зогсоосон яст мэлхий огт хөдөлдөггүй байна. Энэ үед яст мэлхийг яаж ч цочоосон огт хөдлөхгүй үхсэн мэт байдаг.  Зүрхийг нь салгачихаад байхад хоёр өдрийн турш буюу 48 цаг зогсолтгүй цохилж чаддаг гайхамшигтай чадвартай ажээ. Түүний хуяг гайхалтай нууцлаг бөгөөд хэн хүний анхаарлыг байнга татдаг аж. Ялангуяа далайн яст мэлхийн хуяг хуурай газрынхаас бүр том, хоёр метр урт, 900 гаруй кг хүнд. Хэвлээр явагч энэ болхи амьтны хуягийн хэлбэр дүрс амьдралынх нь хэв маягаас шалтгаалан янз бүр байдаг. Тухайлбал: хуурай газрын яст мэлхийн хуяг босоо бол цэнгэг усных хавтгай хэлбэртэй. Хуяг нь түүний хэтэрхий зөөлөн арьсыг хамгаалах үүрэгтэй. Тийм ч учраас яст мэлхий айхаараа хуягандаа нуугддаг. Түүний хуяг нь дээд, доод хоёр хэсгээс бүтдэг бөгөөд хоорондоо ясаар холбогддог байна. Яст мэлхийн хуяг нь наслах тусам хатуурдаг гэдэг. Зарим үед яст мэлхийнүүд далай тэнгисээр хоол тэжээлгүй хэдэн зуун бээр аялах тохиолдол гардаг. Энэ үед тэд яг л өвөл ичээндээ орсон амьтан шиг юу ч идэлгүй олон хоногоор явна.

 230 орчим төрлийн яст мэлхий манай дэлхийн тэнгис далай, хуурай газар аж төрдөг. Эдгээрийн дотроос аварга яст мэлхийтэй арай дотно танилцах хэрэгтэй юм. Аварга мэлхийнүүд Галапагосын арлуудад тархан амьдардаг. Энэ арал нь өмнөд Америкаас 1800 км зайд Атлантын далайд оршдог ажээ. Нуруун дээрх хуягных нь диаметр 1-1,5 метр хүртэл янз бүр байдаг. Жин нь 200-400 кг хүрнэ. Сарвуу нь булчинлаг бүдүүн хүчтэй. Араатнуудаас хуягаараа өөрийгөө хамгаалдаг байна. Яст мэлхий нь төдийлөн сайн сонсож чаддаггүй амьтан юм. Испанийн далайчид XVII зууны үед арлыг нээхдээ анх ийм амьтан байдгийг мэдсэн гэсэн. Хөргөгч нээгдээгүй, консерв хийгдээгүй байсан тэр цагт яст мэлхий хэмээх нь далайчдын аминд ордог хүнс байжээ. Даахаараа ачдаг байлаа. Хэчнээн сар жил болсон ч үхэхгүй. Үхэхгүй учир мах нь муудахгүй. Далайн дээрэмчид, халим агнагч нар яст мэлхийний хүчинд байнгын муудахгүй хоолтой болж. Олон зуун жил энэ амьтныг хядсанаас болж одоо бараг устах дээрээ тулаад байгаа юм.

            Эм нь далайн эргээс хол бүлээн элсэнд өндөглөдөг. Өндөг хагас жилийн дараа хагарч өчүүхэн жижиг мэлхий гарч ирнэ. Бяцхан мэлхий яг эхийн ирсэн замаар явж далайд хүрдэг байна. Замдаа бусад амьтдын хоол болчихгүйн тулд туйлын хурдан  “жирийж” явдаг гэж нийтлэлчид бичсэн байдаг юм. Яст мэлхий анх үүсч байснаасаа бараг өөрчлөгдөөгүй шахам амьтан. Бүдүүлэг болхи. Гэвч энэ нь удаан амьдрах үндэс болжээ. Оршин тогтнохын тулд заавал хөгжиж дэвжиж байх алба ч бас байдаггүй бололтой юм. Хөмөрсөн тогоо шиг бат бэх хуяг дотроо ус ч уулгүй, навч ч идэлгүй хэдэн жил нуугдаж чаддаг онцлогтой. Түүнийг эрлэгийн данснаас хасагдсан амьтан гэж далайчид шоолцгоодог юм. Тийм учир “тэндээс нь”авах гэж “ хэн” ч ирдэггүй аж. Харин өөрөө удаашруулсан кино мэт амьдралаасаа уйдаж цөхөөд “тийш” явж оддог юм даа гэлцдэг билээ.

                                                                                                                                                                                                                                        Ж. Мягмарсүрэн

    Яст мэлхий огт хөдлөхгүй үхсэн мэт болж чаддагийн нууц юу вэ?               

• Зүрхний цохилтоо зогсоож, хэрэгтэй үед ажиллагаанд оруулж чаддаг.

                                   Харьд очсон Монгол морьд

       Харь холын газар замын эрхээр очсон хүлэг морьд унаган нутаг, ижил дасал болсон сүрэгтээ очих гэж түмэн бэрхшээлийг туулан хатируулахын тухай өгүүлэхэд үг эвлэхгүй мэт...

        Монгол эр хүн, морь хоёрын амин холбоо, эх нутгаа гэх чин сэтгэлийн тухай домог түүх, ном судар олон байдаг л даа. “Адгуус гэдэг хүнээс ялгаагүй сэтгэл зүрхтэй амьтан...” гэж буурлууд учирладаг сан.

        Тэртээ арван гуравдугаар зууны үед Монгол морьдын туурайн хээгээр дэлхийн талыг тамгалж байсан түүх бий. Тэр үед хэчнээн олон хүлэг унаган нутгаасаа холдож, хагацал тэмцэл амсаж байсан бол. Эртний түүх гэлтгүй, энүүхэн ойрын баримтуудыг л харахад үнэндээ элэг эмтэрч өр өмөрмөөр. Нутаг ус руугаа амь дүйн тэмцэж, олон мянган  өртөө газрыг туулахын энэлэн зовлонг мэдэрнэ гэдэг юутай хэцүү.  Бид өргөн тал, өндөр даваа, гаталшгүй гүнзгий мөрөн голуудыг ч туулаад ирсэн морьдын тухай домог болгон ам дамжуулж ярьдаг. Тэр байтугай Вьетнамын арлаас гүйсэн ганц морь Шар мөрөн, Алашаны их элсэн цөлийг туулаад ирсэн тухай ч үзсэн харсан мэтээр ярих хүн эдүгээ бидний дунд ч бий. Монгол морийг унаж эдэлж байсан гадаадын хүмүүсийн яриа, тэмдэглэл дурсамж зэрэг түүхэн баритуудаас үзэхэд энэ бүхэн худал зүйл огт биш бололтой. Цэнхэр гаргийг доргиулсан галт дайны талбарт ялалт байгуулаад шархтайгаа ирсэн морьдын тухай зүрх зүссэн баримтууд ч олон байх юм. Энэ бүхнийг эргэцүүлэн бодоход Монгол хүн морин эрдэнээ төрийн сүлдэндээ залж, түүндээ залбирахын учиг багадах мэт...

         Нас бие гүйцсэн хойноо хүний нутагт очсон морь байтугай, эхийнхээ хээлэнд байхдаа харь газар очиж, хүний нутгийн хөрсөн дээр тэнцсэн унага, уугуул нутаг ус руугаа гүйж ирнэ гэдэг юу гэсэн үг билээ. Монгол эх орондоо, аймаг хошуу дамжуулж зарсан хүлэг морь ижил сүрэг, нутаг ус руугаа гүйдгийг мэдэхгүй хүн бараг байхгүй л дээ. Тухайлбал: Наран ургах зүг одоогийн Сүхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан сумын нутгаас Ховд аймгийн Зэрэг суманд худалдагдаж очсон хурдан хүлэг хэдхэн хоногийн дараа ижил сүрэгтээ сувдарсан тунгалаг хөлс дуслуулан гүйж очсон гэдэг. Энэ мэтээр тоочвол хүлэг морьдын нутгаадаа гүйсэн тухай хууч яриа маш олон бий. Гэхдээ харь гадаадын улс оронд танихгүй мэдэхгүй, олон уул даваа, гаталшгүй туулшгүй олон гол мөрнийг туулаад  нутагтаа ирнэ гэдэг үүнтэй адил зүйл биш ээ. Хэт алсаас гүйж Монгол эх нутгийнхаа ариун салхины сэжүүрийг амтлаад хилийн зурвас давж амжилгүй үрэгдсэн морьдын тухай ярих үүнээс өөр л дөө.

         Дэлхийн хоёрдугаар дайн гэж Европ тивийг дарийн утаа нөмөрсөн ёроолгүй зовлонг Монгол морьд мөн л амссан. Орос зөвлөлтийн ахан дүүсдээ туслахаар Улаан армийн хэрэгцээнд шилдэг 485 мянган агт морь цуглуулж, 33 мянган морийг зөвхөн дайны талбар луу илгээжээ. Гэвч энэ морьдын хэд нь Монгол нутаг руугаа гүйсэн бол, хэд нь Герман цэргийн суманд өртсөн бол гэж бодохоос зүрх хайлмаар... Оросын армид агт морьдыг хүргэж өгөхөөр төлөөлөл болж олон малчид очсон байдаг. Тэд дайны тухай ярихаасаа илүүтэй “Манай морьд Днепр мөрнөөс ус уугаад гарахдаа ихэнх нь нүдэндээ нулимстай, бүгд л нутгийнхаа зүг сэрийтэл харцгааж байсан...” гэж самсаа шархируулан ярьж буй дүрс бичлэг бий.

Монгол адуу гэдэг ийм л эх оронч ийм л тэнгэрлэг мал гэдгийг бид умартах ёсгүй. Хаана дайн болно тэнд Монгол морь л түүчээлж, хаанахын улс ялалт байгуулна тэнд Монгол морь л шагшигдаж байсныг бид өнгөрсөн түүхээс ийнхүү харж байна.

        “Дайны морь” гэж саяхан дэлхийн кино урлагийн сор бүтээл дэлгэцнээ гарч, олон улсад шуугиан тарьсан. Угтаа тухайн кинон дээрх анжис чирсэн морь бол дайны морь биш, ертөнцийн дөрвөн зүг найман зовхисыг олон зуун жил хурааж ирсэн Монгол морьд л байж.

        Нүүдэлч түмний их баяр цэнгэл наадмын цэцгэн ширмэлтэй зурхайг алтан туурайгаараа гижигдэн уралддаг Монгол морьд зөвхөн наадмынх байгаагүйг бид мартах учиргүй ээ.                                                                                                                                                                                                                         Ө. Цогт-Эрдэнэ

     Дээрх эхээс монгол морины  хамгийн сэтгэл хөдөлгөм үйл явдлыг бичнэ үү.

• Вьетнамын аралаас гүйсэн ганц морь

                           Харьд очсон Монгол морьд

         Харь холын газар замын эрхээр очсон хүлэг морьд унаган нутаг, ижил дасал болсон сүрэгтээ очих гэж түмэн бэрхшээлийг туулан хатируулахын тухай өгүүлэхэд үг эвлэхгүй мэт...

 Монгол эр хүн, морь хоёрын амин холбоо, эх нутгаа гэх чин сэтгэлийн тухай домог түүх, ном судар олон байдаг л даа. “Адгуус гэдэг хүнээс ялгаагүй сэтгэл зүрхтэй амьтан...” гэж буурлууд учирладаг сан.

Тэртээ арван гуравдугаар зууны үед Монгол морьдын туурайн хээгээр дэлхийн талыг тамгалж байсан түүх бий. Тэр үед хэчнээн олон хүлэг унаган нутгаасаа холдож, хагацал тэмцэл амсаж байсан бол. Эртний түүх гэлтгүй, энүүхэн ойрын баримтуудыг л харахад үнэндээ элэг эмтэрч өр өмөрмөөр. Нутаг ус руугаа амь дүйн тэмцэж, олон мянган  өртөө газрыг туулахын энэлэн зовлонг мэдэрнэ гэдэг юутай хэцүү.  Бид өргөн тал, өндөр даваа, гаталшгүй гүнзгий мөрөн голуудыг ч туулаад ирсэн морьдын тухай домог болгон ам дамжуулж ярьдаг. Тэр байтугай Вьетнамын арлаас гүйсэн ганц морь Шар мөрөн, Алашаны их элсэн цөлийг туулаад ирсэн тухай ч үзсэн харсан мэтээр ярих хүн эдүгээ бидний дунд ч бий. Монгол морийг унаж эдэлж байсан гадаадын хүмүүсийн яриа, тэмдэглэл дурсамж зэрэг түүхэн баритуудаас үзэхэд энэ бүхэн худал зүйл огт биш бололтой. Цэнхэр гаргийг доргиулсан галт дайны талбарт ялалт байгуулаад шархтайгаа ирсэн морьдын тухай зүрх зүссэн баримтууд ч олон байх юм. Энэ бүхнийг эргэцүүлэн бодоход Монгол хүн морин эрдэнээ төрийн сүлдэндээ залж, түүндээ залбирахын учиг багадах мэт...

          Нас бие гүйцсэн хойноо хүний нутагт очсон морь байтугай, эхийнхээ хээлэнд байхдаа харь газар очиж, хүний нутгийн хөрсөн дээр тэнцсэн унага, уугуул нутаг ус руугаа гүйж ирнэ гэдэг юу гэсэн үг билээ. Монгол эх орондоо, аймаг хошуу дамжуулж зарсан хүлэг морь ижил сүрэг, нутаг ус руугаа гүйдгийг мэдэхгүй хүн бараг байхгүй л дээ. Тухайлбал: Наран ургах зүг одоогийн Сүхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан сумын нутгаас Ховд аймгийн Зэрэг суманд худалдагдаж очсон хурдан хүлэг хэдхэн хоногийн дараа ижил сүрэгтээ сувдарсан тунгалаг хөлс дуслуулан гүйж очсон гэдэг. Энэ мэтээр тоочвол хүлэг морьдын нутгаадаа гүйсэн тухай хууч яриа маш олон бий. Гэхдээ харь гадаадын улс оронд танихгүй мэдэхгүй, олон уул даваа, гаталшгүй туулшгүй олон гол мөрнийг туулаад  нутагтаа ирнэ гэдэг үүнтэй адил зүйл биш ээ. Хэт алсаас гүйж Монгол эх нутгийнхаа ариун салхины сэжүүрийг амтлаад хилийн зурвас давж амжилгүй үрэгдсэн морьдын тухай ярих үүнээс өөр л дөө.

           Дэлхийн хоёрдугаар дайн гэж Европ тивийг дарийн утаа нөмөрсөн ёроолгүй зовлонг Монгол морьд мөн л амссан. Орос зөвлөлтийн ахан дүүсдээ туслахаар Улаан армийн хэрэгцээнд шилдэг 485 мянган агт морь цуглуулж, 33 мянган морийг зөвхөн дайны талбар луу илгээжээ. Гэвч энэ морьдын хэд нь Монгол нутаг руугаа гүйсэн бол, хэд нь Герман цэргийн суманд өртсөн бол гэж бодохоос зүрх хайлмаар... Оросын армид агт морьдыг хүргэж өгөхөөр төлөөлөл болж олон малчид очсон байдаг. Тэд дайны тухай ярихаасаа илүүтэй “Манай морьд Днепр мөрнөөс ус уугаад гарахдаа ихэнх нь нүдэндээ нулимстай, бүгд л нутгийнхаа зүг сэрийтэл харцгааж байсан...” гэж самсаа шархируулан ярьж буй дүрс бичлэг бий.

          Монгол адуу гэдэг ийм л эх оронч ийм л тэнгэрлэг мал гэдгийг бид умартах ёсгүй. Хаана дайн болно тэнд Монгол морь л түүчээлж, хаанахын улс ялалт байгуулна тэнд Монгол морь л шагшигдаж байсныг бид өнгөрсөн түүхээс ийнхүү харж байна.

“Дайны морь” гэж саяхан дэлхийн кино урлагийн сор бүтээл дэлгэцнээ гарч, олон улсад шуугиан тарьсан. Угтаа тухайн кинон дээрх анжис чирсэн морь бол дайны морь биш, ертөнцийн дөрвөн зүг найман зовхисыг олон зуун жил хурааж ирсэн Монгол морьд л байж.

         Нүүдэлч түмний их баяр цэнгэл наадмын цэцгэн ширмэлтэй зурхайг алтан туурайгаараа гижигдэн уралддаг Монгол морьд зөвхөн наадмынх байгаагүйг бид мартах учиргүй ээ.                                                                                                                                                                                                                          Ө. Цогт-Эрдэнэ

     Дээрх эхээс монгол морьдын хамгийн бахархам үйл явдал 1 ийг  бичнэ үү. 

• Вьетнамын арлаас гүйсэн ганц морь

Хаймчиг

Намайг бага байхад манайх Хаймчиг нэртэй том хар нохойтой байлаа. Их том оо яг л бяруу шиг... Түүний сэгсийж ноолорсон хар үс, галын цог шиг улаан нүд , арслан барсын гэмээр араа соёог нь харахаар нөгөө үлгэрт гардаг мангас нь л ийм амьтан байдаг байх гэж бодогддог байв.

Анх Хаймчигийг аав гэрт авчирсан юм. Манайх тэр үед Баянхошууны хөтөлд нүүж ирээд удаагүй байлаа. Би зургаатай ,харин дүү дөнгөж дөрвөн нас л хүрч байсан байх. Гэрээс нэлээн зайдуу их зах дээр аав ээж хоёр наймаа хийж шөнө л ирдэг. Дүү бид хоёрыг гэрт харах хүн байхгүй болохоор хоёулхнаа тоглож өнжинө.Тэгээд л аав хүн амьтан хашаандаа ойртуулахгүй гэж танилынхаа тэжээдэг Хаймчиг нэртэй банхар нохойг нь авсан юм билээ. Банхар эзэндээ их үнэнч нохой. Өөрийг нь нас биед нь хүртэл тэжээсэн эзнээсээ салаад танихгүй айл, мэдэхгүй хүмүүс дээр ирээд эхэндээ дасаж өгөхгүй нэлээд зовоосон. Гэхдээ л ээж аав хоёр маань Хаймчигт их сайн хандаж ,хоол унд өгч их хайрлаж байсан болохоор удалгүй дасаж манай гэр бүлийн нэг гишүүн болсон доо. Хаймчиг хашаанаасаа ер гарахгүй гэрийн үүдэнд хаалга таглаад хэвтчихдэг нохой байлаа. Хэвтчихсэн байхад нь аав ээж хоёр л хаалга онгойлгоно уу гэхээс дүү бид хоёр хүч хавсраад ч түлхэж дийлэхгүй. Манайхнаас аавд илүү дотно. Заримдаа тээр холоос алхаж байхад нь аль хэдийн олоод харчихсан өөдөөс нь тосож эрхлээд сүйд болно. Аав харин үүнд нь их баярлаж “манайд Хаймчиг шиг сайн нохой дахиж заяахгүй дээ” гээд л толгойг нь илнэ. Харин би намайг тоож ноолуулдаггүй энэ муу хар нохойнд үнэн голоосоо дургүй. Оронд нь жижигхэн хөөрхөн гөлөгтэй болохын мөрөөсөл. Ямар сайндаа л хажуу айлын нусгай Баадайтай шар жингэрийнх нь эр гөлгийг авахаар аавын эрээнээс авчирсан 12 өнгийн будгийн харандаагаар тохирсон байхав. Тэгээд яг авахын даваан дээр  Хаймчиг манайд ирж , ээж аав хоёр зөвшөөрлөө буцааснаар гөлөгтэй болох маань өнгөрсөн дөө. Тэрнээс хойш би өглөө болгон,намайг гөлөгтэй болгож өгөөч гэж бурханд залбирдаг болсон.

Удалгүй намар болж би сургуульд орлоо.Манайхаас сургууль хүртэл нэг буудлын зайтай. Эхний хэдэн өдөр сургуульдаа явах гээд гэрээс гарангуут Хаймчиг намайг “Энэ хаачих нь вэ” гэсэн янзтай нүд салгалгүй ширтэж байснаа яг хашааны хаалга татангуут араас давхиж ирээд цүнхнээс зуун хойш нь татаад унагачихдаг байлаа. Намайг гадуур тэнэх гэж байна гэж бодоод учрыг нь ойлгохгүй тэгж чирч унагадаг байсан хэрэг. Тэгээд л би гэдэг хүн хамаг хувцас нь шороотой холилдсон халтайсан амьтан сургууль дээрээ очно.Заримдаа ангийнхан шоолж инээлдэхэд нь тэсэлгүй уйлж, дотроо Хаймчигт гомдон түүнийг үнэн голоосоо үзэн ядаж “манайхаас яваад өгөөсэй” гэж улам их хүсдэг болсон юм. Харин удаа ч үгүй энэ хүсэл минь биелсэн юм даа...

Шинэ жилийн өмнөхөн байлаа. Хичээлээ тараад ангийнхаа хоёр хүүхэдтэй уулан дээр чаргаар гулгаад цаг холдсоныг анзаарсангүй .Нэг мэдэхнээ л гэдэс ихэд өлсөж, гадаа тас харанхуй болж бид харихаар доош буув. Уулнаас уруудах тусам хүйтний эрч улам чангарч, хацар нүүр лүү жавар үлээн хорсгоод чарга чирчихсэн байгааг хэлэх үү хоёр гар хайрч байлаа. Тэгээд арай л осгочхолгүй нэг бөөвийсөн амьтан гэртээ ортол ээжийн санаа нь зовоод уйлчихсан , аав намайг гадуур хайхаар гарсан байв. Нэлээн орой аав гэрт ирж миний нуруун дээр ганц сайн нударч аваад ,тэр шөнө  өнгөрлөө. Өглөө нь хавдсан нүдээ арай чүү нээж гэрээс гартал Хаймчиг хашаанд байсангүй. Орой ээж аав хоёрыг ирэхэд бас харагдаагүй гэнэ. Хашаанаасаа гардаггүй нохой хааччихдаг байна гээд ээж аав хоёр дахиад л санаагаа зовоолоо. Харин Хаймчиг байхгүй байгааг мэдээд миний хавдсан хоёр нүд бүлтрэх нь холгүй том болоод ирлээ. “Ашгүй Хаймчиг манайхаас явчихаж. Одоо сургууль руугаа шороотой хувцастай явахгүй , оронд нь хөөрхөн гөлөгтэй болоод гадаа дураараа тоглоно “ гэсэн ухааны юм бодож байв. Бөөн баяр сургууль руугаа алхаж ,Хаймчигийн оронд авах гөлгөндөө ямар нэр өгөх талаар бодож байх зуур сургуулийн ар талын машин зам дээр  том хар нохой хэвтэж байхыг олж харав. Холоос харахад Хаймчиг шиг харагдсан ч , “Хашаанаасаа ч гардаггүй нохой энд юугаа ч хийж явах вэ дээ, биш байх” гэж бодоод хажуугаар нь өнгөртөл өнөөх  нохой гийнах шиг болов . Дотор пал гээд явчихлаа. Дөхөөд харвал манай Хаймчиг мөн байв...

Нүдэндээ ч итгэсэнгүй. Бөгсөн бие нь цус болчихсон арай чүү амьсгаа авч амь тэмцэн хэвтэж байгаа хөөрхий нохойгоо хараад хажууд нь зогсохоос өөр хийж чадах юм надад байсангүй . Хаймчигийн нөгөө шөнөөр ч гэрэлтэм гал шиг улаан нүд нь дөл ч үгүй сүүмийж , өглөө бүр хором салгалгүй цоо ширтдэг харц нь урьд нь тийм байгаагүй мэт уян зөөлхнөөр намайг гунигтай ширтэж байснаа хэсэг хормын дараа гийнах дуу нь тасарлаа

Удалгүй замын цаанаас сургуулийн манаач өвөө нэг ахтай хамт ирснээ “Энэ бас нээрээ лут том амьтан байгаа юм шүү. Өчигдөр сургуулиар шөнөжин эргэлдсэн. Хүүхэд шуухад бариад идчих вий гэж айгаад хөөх гээд дийлээгүй. Зайлуул түрүүн нэг машинд дайруулчихсан. Үхлээ эрж л явж дээ,хөөрхий минь” хэмээн ярьж Хаймчигийг шуудайн дээр тавиад дамжлан хойд жалга руу явсан юм....

Миний хоолой зангираад нүднээс нулимс асгараад л гараад ирсэн. Хаймчиг намайг сургуулиасаа ирэлгүй оройтож байгааг мэдээд хашаанаасаа ч гардаггүй хэрнээ энэ хүртэл хайж ирсэн байхад нь би Хаймчигийг “манайхаас явчихлаа” гэж баярлаж байснаа бодохоор өөртөө гомдож , тэр өдрөөс хойш дахиад Хаймчиг шиг нохойтой болох юмсан гэж бурхнаас чин зүрхнээсээ хүсдэг болж билээ.                                                                                                                                   Ц. Золдэлгэр

Үнэн голоосоо гэсэн тодотгол зохиолд хэдэн удаа давтагдаж байна вэ? Ингэж олон давтсан нь зохиолд илэрхийлж буй санаатай хэрхэн холбогдож байгааг тайлбарлан бичээрэй.                                                                      

Хэдэн удаа давтагдсан: ...................................................................................................

Зохиолын санаатай холбогдох нь: .......................................................................................

• 2 удаа

  Чин сэтгэлээсээ үзэн ядах- чин сэтгэлээсээ түүнд хандах

Хаймчиг

Намайг бага байхад манайх Хаймчиг нэртэй том хар нохойтой байлаа. Их том оо яг л бяруу шиг ... Түүний сэгсийж ноолорсон хар үс, галын цог шиг улаан нүд , арслан барсын гэмээр араа соёог нь харахаар нөгөө үлгэрт гардаг мангас нь л ийм амьтан байдаг байх гэж бодогддог байв.

Анх Хаймчигийг аав гэрт авчирсан юм. Манайх тэр үед Баянхошууны хөтөлд нүүж ирээд удаагүй байлаа. Би зургаатай ,харин дүү дөнгөж дөрвөн нас л хүрч байсан байх. Гэрээс нэлээн зайдуу их зах дээр аав ээж хоёр наймаа хийж шөнө л ирдэг. Дүү бид хоёрыг гэрт харах хүн байхгүй болохоор хоёулхнаа тоглож өнжинө.Тэгээд л аав хүн амьтан хашаандаа ойртуулахгүй гэж танилынхаа тэжээдэг Хаймчиг нэртэй банхар нохойг нь авсан юм билээ. Банхар эзэндээ их үнэнч нохой. Өөрийг нь нас биед нь хүртэл тэжээсэн эзнээсээ салаад танихгүй айл, мэдэхгүй хүмүүс дээр ирээд эхэндээ дасаж өгөхгүй нэлээд зовоосон. Гэхдээ л ээж аав хоёр маань Хаймчигт их сайн хандаж ,хоол унд өгч их хайрлаж байсан болохоор удалгүй дасаж манай гэр бүлийн нэг гишүүн болсон доо. Хаймчиг хашаанаасаа ер гарахгүй гэрийн үүдэнд хаалга таглаад хэвтчихдэг нохой байлаа. Хэвтчихсэн байхад нь аав ээж хоёр л хаалга онгойлгоно уу гэхээс дүү бид хоёр хүч хавсраад ч түлхэж дийлэхгүй. Манайхнаас аавд илүү дотно. Заримдаа тээр холоос алхаж байхад нь аль хэдийн олоод харчихсан өөдөөс нь тосож эрхлээд сүйд болно. Аав харин үүнд нь их баярлаж “манайд Хаймчиг шиг сайн нохой дахиж заяахгүй дээ” гээд л толгойг нь илнэ. Харин би намайг тоож ноолуулдаггүй энэ муу хар нохойнд үнэн голоосоо дургүй. Оронд нь жижигхэн хөөрхөн гөлөгтэй болохын мөрөөсөл. Ямар сайндаа л хажуу айлын нусгай Баадайтай шар жингэрийнх нь эр гөлгийг авахаар аавын эрээнээс авчирсан 12 өнгийн будгийн харандаагаар тохирсон байхав. Тэгээд яг авахын даваан дээр  Хаймчиг манайд ирж , ээж аав хоёр зөвшөөрлөө буцааснаар гөлөгтэй болох маань өнгөрсөн дөө. Тэрнээс хойш би өглөө болгон,намайг гөлөгтэй болгож өгөөч гэж бурханд залбирдаг болсон.

Удалгүй намар болж би сургуульд орлоо.Манайхаас сургууль хүртэл нэг буудлын зайтай. Эхний хэдэн өдөр сургуульдаа явах гээд гэрээс гарангуут Хаймчиг намайг “Энэ хаачих нь вэ” гэсэн янзтай нүд салгалгүй ширтэж байснаа яг хашааны хаалга татангуут араас давхиж ирээд цүнхнээс зуун хойш нь татаад унагачихдаг байлаа. Намайг гадуур тэнэх гэж байна гэж бодоод учрыг нь ойлгохгүй тэгж чирч унагадаг байсан хэрэг. Тэгээд л би гэдэг хүн хамаг хувцас нь шороотой холилдсон халтайсан амьтан сургууль дээрээ очно.Заримдаа ангийнхан шоолж инээлдэхэд нь тэсэлгүй уйлж, дотроо Хаймчигт гомдон түүнийг үнэн голоосоо үзэн ядаж “манайхаас яваад өгөөсэй” гэж улам их хүсдэг болсон юм.Харин удаа ч үгүй энэ хүсэл минь биелсэн юм даа...

Шинэ жилийн өмнөхөн байлаа. Хичээлээ тараад ангийнхаа хоёр хүүхэдтэй уулан дээр чаргаар гулгаад цаг холдсоныг анзаарсангүй .Нэг мэдэхнээ л гэдэс ихэд өлсөж, гадаа тас харанхуй болж бид харихаар доош буув. Уулнаас уруудах тусам хүйтний эрч улам чангарч, хацар нүүр лүү жавар үлээн хорсгоод чарга чирчихсэн байгааг хэлэх үү хоёр гар хайрч байлаа. Тэгээд арай л осгочхолгүй нэг бөөвийсөн амьтан гэртээ ортол ээжийн санаа нь зовоод уйлчихсан , аав намайг гадуур хайхаар гарсан байв. Нэлээн орой аав гэрт ирж миний нуруун дээр ганц сайн нударч аваад ,тэр шөнө  өнгөрлөө. Өглөө нь хавдсан нүдээ арай чүү нээж гэрээс гартал Хаймчиг хашаанд байсангүй. Орой ээж аав хоёрыг ирэхэд бас харагдаагүй гэнэ. Хашаанаасаа гардаггүй нохой хааччихдаг байна гээд ээж аав хоёр дахиад л санаагаа зовоолоо. Харин Хаймчиг байхгүй байгааг мэдээд миний хавдсан хоёр нүд бүлтрэх нь холгүй том болоод ирлээ. “Ашгүй Хаймчиг манайхаас явчихаж. Одоо сургууль руугаа шороотой хувцастай явахгүй , оронд нь хөөрхөн гөлөгтэй болоод гадаа дураараа тоглоно “ гэсэн ухааны юм бодож байв. Бөөн баяр сургууль руугаа алхаж ,Хаймчигийн оронд авах гөлгөндөө ямар нэр өгөх талаар бодож байх зуур сургуулийн ар талын машин зам дээр  том хар нохой хэвтэж байхыг олж харав. Холоос харахад Хаймчиг шиг харагдсан ч , “Хашаанаасаа ч гардаггүй нохой энд юугаа ч хийж явах вэ дээ, биш байх” гэж бодоод хажуугаар нь өнгөртөл өнөөх  нохой гийнах шиг болов . Дотор пал гээд явчихлаа. Дөхөөд харвал манай Хаймчиг мөн байв...

Нүдэндээ ч итгэсэнгүй. Бөгсөн бие нь цус болчихсон арай чүү амьсгаа авч амь тэмцэн хэвтэж байгаа хөөрхий нохойгоо хараад хажууд нь зогсохоос өөр хийж чадах юм надад байсангүй . Хаймчигийн нөгөө шөнөөр ч гэрэлтэм гал шиг улаан нүд нь дөл ч үгүй сүүмийж , өглөө бүр цоолох мэт ширтдэг харц нь урьд нь тийм байгаагүй мэт уян зөөлхнөөр намайг гунигтай ширтэж байснаа хэсэг хормын дараа гийнах дуу нь тасарлаа.

Удалгүй замын цаанаас сургуулийн манаач өвөө нэг ахтай хамт ирснээ “Энэ бас нээрээ лут том амьтан байгаа юм шүү. Өчигдөр сургуулиар шөнөжин эргэлдсэн. Хүүхэд шуухад бариад идчих вий гэж айгаад хөөх гээд дийлээгүй. Зайлуул түрүүн нэг машинд дайруулчихсан. Үхлээ эрж л явж дээ,хөөрхий минь” хэмээн ярьж Хаймчигийг шуудайн дээр тавиад дамжлан хойд жалга руу явсан юм....

Миний хоолой зангираад нүднээс нулимс асгараад л гараад ирсэн. Хаймчиг намайг сургуулиасаа ирэлгүй оройтож байгааг мэдээд хашаанаасаа ч гардаггүй хэрнээ энэ хүртэл хайж ирсэн байхад нь би Хаймчигийг “манайхаас явчихлаа” гэж баярлаж байснаа бодохоор өөртөө гомдож , тэр өдрөөс хойш дахиад Хаймчиг шиг нохойтой болох юмсан гэж бурхнаас чин зүрхнээсээ хүсдэг болж билээ.                                                                                                                                Ц. Золдэлгэр

Хашаанаасаа  гардаггүй гэсэн тодотгол зохиолд хэдэн удаа давтагдаж байна вэ? Ингэж олон давтсанаар ямар санаа илэрхийлэхийг зорьсон бэ?

Хэдэн удаа давтагдсан: ...................................................................................................

Илэрхийлэхийг зорьсон санаа: .......................................................................................

• 4 удаа

  Банхар эзэндээ үнэнч нохой.

Хуучин ном

Нэг мэдсэн чинь өвгөн байрныхаа гадаах сүүдрэвчинд “Яана гэнээ чи. Насандаа нэг бүтэн ном уншиж үзээгүй байж үлдсэн гурван номыг минь авах гэнээ чи. Хэзээ байтлаа чи номонд ингэтлээ хайртай болчихоов. Би ямар чамайг мэдэхгүй биш. Тэгж ч ярихгүй ээ хүү минь” гэсэн уур унтуунд ороогдон нилээн амьсгаатай сууж байв. “Наад муу цаасыг чинь хэн ч уншихгүй за юу, зарагдах ч үгүй. Харин ч би ганц нэгээр нь зарж өгч байгаад баярла. Одоо та нарыг уншдаг хүн гэж хаа байсан юм. Та нарын үе чинь өнгөрч байна шүү дээ, хөгшин зөнөг өө.” хэмээн чарлах согтуу хүүгийнх нь дуу чихэнд нь хадна.Цээжнийх нь гүнээс гомдол харууслын хар манан багтаж ядан огшиж, хүүгийн тухай бодол урсгал зөөлөн харцыг бүрхэн нулимс болон тунарсан ч  зовхио давалгүй үлдэв.

Дахин нэг санаа алдсан өвгөн - За, за. Энд ингэж суугаад яахав. Аягүй бол байрны хэдэн хөгшин мөдхөн гарч ирнэ. Тэгээд л нэг их хийх ажилтай болсон юм аятай муу хүүг минь муулцгаах юм болох биз гэж амандаа үглэх нь саяхан эгээтэй л зодуулчхаагүйгээ албаар мартан, ганц хүүгээ өөрийнхөө бодлоос ч, өрөөлийн амнаас ч өмөөрч буй бололтой. Өвгөн малгайгаа өмсөх гэтэл гурван ном хийсэн нэг муу даавуун уут бугуйнд нь санжих ажээ. Хүүгийнх нь агсам тавих шалтаг ердөө л энэ. Хэдэн жилийн өмнө нутгийнх нь том ой болж нутгийн зөвлөл нь буурал зохиолчийн номыг хэвлүүлж өгсөн юм. Магнайгаа хагартал баярласан өвгөн номын дэлгүүрээр хэдэн номоо тараадаг ажилтай болсон сон. Тэрнээс хойш бараг хоёр жил өнгөрөө юу даа. Өнөөдрийн энэ гурав  хамгийн сүүлчийнх нь. Заримыг нь хүн хард бэлэглэсэн байх, зарим нь ч зарагдсан байх. Ихэнх нь чухам хаачсаныг өвгөн мэдэхгүй. Үнэн хэрэгтээ өвгөнөөс илүүтэйгээр уг номыг хүү нь борлуулсан гэхэд болно.

Өвгөн өөрийнхөө явдаг, тэр байтугай амьдралынхаа ихэнх үед алхаж өнгөрөөсөн тэр л гудамжаараа явж байлаа. Хүн харахад гэлдрэх авч өөртөө бол нэлээд дориухан алхаж явна. Хэд хэдэн их сургууль зэрэгцэн орших энэ гудамжинд цаг цагийн оюутан залуус хөлхөлдөн байдаг тул ёстой л мөнхийн залуу гудамж гэлтэй. Энд бас гадаад монгол холилдсон нэртэй нэгэн номын дэлгүүр бий. Өвгөн өөрийн мэдэлгүй тийшээ явж байгаа. Энд ирж номын далайд умбан, орчноосоо тасран жаргадаг гэж байгаа. Усан дунд ямар ч том амьтан хүнддэггүй шиг номон дунд байхдаа өвгөн хэзээ ч хөгшддөггүй юм. Юу ч худалдаж авахгүй хэрнээ тэр номнуудыг гарчигласан шиг явах нь түүнд юутай ч зүйрлэшгүй жаргал болно.

Өвгөн номын дэлгүүртээ ирлээ. Дэлгүүрийн хүүхэн түүний нэг ном зарагдсан тухай  баясангуй өгүүлээд номны тооцоо болох зургаан мянга хоёр зуун төгрөг өглөө. Зарим хүнийх хорь гучаараа зарагддаг байхад өвгөнийх бараг гурван сарын хугацаанд ганцхан зарагдаж. “Одооны хүмүүс ном бага уншиж байна гэж би хэлэхгүй ээ. Цаг цагт хүмүүс ном уншиж л байсан. Уншсаар ч байх болно. Харин хүүгийн хэлснээр намайг л хүмүүс уншихаа больсон нь үнэн бололтой. Хоцрогдоно гэдэг нь энэ юм байх аа даа. Хөөрхий, миний номыг авсан хүний буян нь дэлгэрч яваг. Надад ямар их тус хийж яваагаа мэдэхгүй л яваа байх даа, зайлуул” гэж бодон хүүтэйгээ булаацалдан байж авчирсан сүүлчийн номнуудаа худалдагчид өгөв.

Энгэрийнхээ дотуур халаасанд мөнгөө лавхан хийсэн өвгөн сурсан зангаараа дэлгүүрийн тавиур дээрх номнуудыг нүд гүйлгэн явна. Тавиураас тавиур хооронд тэр байтугай номноос номны хооронд түүний бодол тэлээлэн урсана. “Энэ зохиолч хүү лав миний хүүгээс насаар дүү дээ. Гэтэл ийм сүрхий байх гэж. Хүүгээ би зохиолч бол гэж шаардаагүй шүү дээ. Зүгээр л номыг сэтгэл зүрхнээсээ уншдаг хүн болоосой гэж хүссэн. Тэгсэн бол өдийд амьдралд хайртай хүн явахгүй юу. Юу боллоо гэж хамаг байдгаа өөрийн гараар үгүй хийж явахав” гэсэн бодол нь харуусал болон хувирав.

Удалгүй өвгөн номын дэлгүүрийн нөгөөх л эргэлддэг хаалгаар гараад гудамж өгсөн гэлдрэв. Усан сангийн чулуун хашлаган дээр хэсэг хүмүүс хуучин ном зардаг болжээ. Өвгөн тэрийг  тойрч чадсангүй. Ганц нэг ном үзэн, авахгүй ч гэсэн үнийг нь сонирхон явав.

Тэгтэл . . . Өвгөний нүдний буланд нэгэн халцархай хүрэн хавтастай ном сэрвэлзэн үзэгдэв. Шаргалтаж хуучирсан хуудас нь ямар нэгэн далдын совин даллах мэт зөөлөн намирах тэр номыг хараад өвгөний зүрх өөрийн эрхгүй хурдан хурдан цохилж, амьсгаа нь давчдаж ирэх нь тэр.

- Мөн байна. Эвий минь гэж.Тэр чигээрээ мөн байна гэж эвгүй саарал хоолойгоор цахиртан дуугараад, номыг амандаа барин үнсэх ая үзүүлэхэд ном зарж байсан тарган бор авгай ухасхийн босож -Та дийлэхгүй ээ, дийлэхгүй гэж хэлээд өвгөний гараас номыг шувт татан авч буцааж тавив. Өвгөн дахин номыг авч зүрхэлсэнгүй.“Яг мөн байна. Дөчин хоёр жилийн өмнө хэвлүүлсэн миний анхны ном мөн байна. Намайг зохиолч хэмээн зарласан анхны ном. Чамайг хэвлүүлчхээд ёстой л нэг анхны хүүхдээ төрүүлсөн эх хүн шиг баярласандаа цээжээ дэлдэн гүйж явсан сан. Хожим нь өөрөө олж авах гээд чадаагүй юмдаг. Гэтэл өтөл насны шувтарга дээр ингэж таарах гэж. Ерөөсөө худалдаж авдаг хэргээ” гэж бодоод эргэж очин энгэрээ тэмтрэн зогсохдоо
“Би одоо энийг аваад ч яах юм билээ. Хэндээ ч гэж авч очих юм. Манай тэрэнд “Энэ аавын минь анхны ном юм шүү” гээд нандигнаад явах ухаан ямар байх биш. Тэгснээс хэн нэгэн сонирхсон хүн нь аваг дээ” гэж бодон өвгөн цааш эргэлээ. Гэхдээ тэр шуудхан яваад өгч чадсангүй. Үрдээ хоргодох амьтан шиг эргэж хургасаар байв. Үд хэвийхийн алдад нэгэн залуухан хүү ирж хуучин номыг эхнээс нь үзэж явснаа яг өвгөний номыг авч эргүүлж тойруулан хэсэг үзээд юу юугүй авах болов.“Миний номыг энэ олон жилийн дараа ч гэсэн хүн худалдаж авсаар, уншсаар байна шүү дээ. Би амьд байгаа юм байна. Үүн шиг сайхан юм гэж байх уу” гэсэн гэрэлт бодол харван орж ирэхүйд туранхай хатингар цээжинд нь омогшил төрөн, ус гүйсэн үлбэгэр нүдэнд нь үл мэдэг оч гэрэлтэн эргэн тойрноо харав.

Өдөржингөө шахам гадаа суусан тэр ам ангаснаа сая ухаарч хажууханд зарж буй квасаас нэг аягыг авч залгилав. Хоолой сэрүү татаад даанч нэг сайхан. “Миний цангаа тайлах ч яахав. Өнөө муу хүү маань бүр харангадаад үхэх гэсэн юм хэвтээ байх даа.. Энэ хэдэн төгрөгөөр би яагаа ч билээ. Сүүтэй сүүгүй болох л байлгүй яав гэж. Хүүдээ уух юм авч өгдөг юм билүү дээ. Өнөө маргаашгүй болсон би хэд насална гэж хүүдээ хатуурхаж явахав. Намайг унаад өгөхөөр ухаан суух биз.” хэмээн бодох өвгөн зохиолч хүнсний дэлгүүр лүү алхав. Хүн харахад гэлдэрч явах шиг боловч үнэндээ бол тэр дэгдэж явлаа. Тэрээр “За байз, таван мянга есөн зуун төгрөг лдсэн юмсан. Саяын квасыг хэрэггүй ч уув уу . . .” хэмээн гэнэтхэн санаашрав . . .                                                                                       Т.Бум-Эрдэнэ

Тодруулсан хэсэг дэх өвгөний бодлуудаас хүүгийнхээ ухааныг чамлаж буйг илэрхийлсэн баримтыг олж бичээрэй.    

•  ..........................................................................................................................................

•  ..........................................................................................................................................

• Юу боллоо гэж хамаг байдгаа өөрийн гараар үгүй хийж явахав

  Манай тэрэнд ямар энэ аавын минь анхны ном юм шүү гээд нандигнаад явах ухаан байх биш

Мэдээллийг  анхааралтай уншаад зааврын дагуу ажиллана уу.    

Нэгэн зүйл...........  Шинэ засаг дэлгэрүүлэх нэрээр шалтгаалж олон иргэнийг нэн үлэмж хуруулан халхын хойд хязгаарын хэд хэдэн хошууны нутгийг зөвд нь хагалан тариа тариулж нутаглан суулгахаар нэгэнт тогтоон бүхий нь .........амьдралыг нэгмөсөн тасалж, харьяат хязгаар захыг батлая гэсэн санаа лавтайяа мөний тул цухалдаж хорсох билээ.                                                                                                                             

а) Дээрх сурвалжид хаана шинэ засгийн бодлого дэлгэрүүлэх талаар өгүүлж байна вэ? Асуултанд хариулж бичнэ үү.                                                                          

...................................            

• Монгол

                                          АЙСУЙ БАЯРЫН ЗӨН

            Сайн гашууны хойд энгэр дээр Давгадорж  гуайнх  манай хоёр айл зусна. Хоёрхон гэр болохоор өнжөөд л хонины ээлж ирнэ. Идээ цагаа аргал түлш гээд ээж явахгүй, давхар биетэй гээд эгч морь мал унахгүй. Би л явна, явахдаа бөгтөр халзангаар шүү. Яая даа гэж бодно. Адуунд ид л хорхойсож байсан цаг санж, хонинд явна гэхээс дургүй хүрнэ. Хазаар даран дүүхэлзсэн агсам хээр морь уначихсан, суналзсан урт уурга барьчихсан адуу цуглуулаад давхиж явахаас өөр сайхан юм надад үл харагдана. Тэгээд ч бөгтөр халзангаас өөр мориор явахгүй гэдгийг мэдэх болохоор бүр ч урваганана. Нэг өдөр хонинд явна гэхээс бүр дургүй хүрч явахгүй гэж урваганадгаар урваганасанд, аав “Хонь шиг амгалан амьтан хаа байна. Тэнгэр тогтуун, бэлчээр соргог бол гэрийн гаднаас л налайгаад бэлччихнэ. Нар даган налайсаар байгаад л хотондоо ороод ирнэ. Тийм ч дээрээс хүүхдийг хар багаас нь хонь хариулгаж сэтгэл санааг нь тогтоож байж адууны хойноос мордуулдаг юм.

            Юу юуны туханд хүрээгүй байхад нь адуу шиг сэргэлэн, үргэж бусгасан мал дагуулчхаар сэтгэл нь тогтноогүй бага залуу хүн бодох  санах юмгүй ойворгон сагсуу ч болж мэднэ. Хар нялхаасаа хонь хариулсан хүн гэдэг чинь ядаж л унасан мориныхоо амьсгааг дарахтай болдог юм. Мориныхоо амьсгааг даран сажилж явах зуураа л хүн чинь хэлсэн үг, хийсэн үйлээ цэгнэн боддог юм. Учир зүггүй чавхдаж яваа амьтан ямар юмаа бодох вэ дээ” гэж сургамжлав. Гарцаагүй явах болж гэдгээ мэдмэгцээ би “Тэгвэл би өөр мориор явна” гээтхэв.

            Аав намайг нэвт шувт харах мэт над руу удаан ширтсэнээ “Чи арай морио голж байгаа юм биш биз. Морь гэдэг чинь хүн голно уу гэхээс хүнд гологдохоор хийморьтой амьтан биш шүү. Тийм дээрээс хул хонгор зүстэй байгаа юм. Болоо ч үгүй байна. Нас шүд нь гүйцээд ирэхээр яах ч юм билээ. Урдаа улаан хөлтэй юм гишгүүлэхгүй хурц амьтан гараад ирэх ч юм билүү. Юм гэдэг болзолгүй. Эр хүн морь хоёрыг басаж болдоггүй юм гэнэ билээ. Одоохондоо яахав, хонь дагаж номхорч л байг. Бяр сууж хатуужаад ирэхээр нь аав нь уяж үзэх гэж байгаа юм” гэж тайвнаар хэлэв.

            “Энэ бид хоёрын хурдны морь болох ч ёстой өдий байх аа” гэж би амандаа үглэн дуртай дургүй хониныхоо хойноос пог пог шогшуулсаар очив. Хонь маань бэлчээртээ хүрчихсэн цацсан шагай шиг налайж харагдана. Би бөгтөр халзангийнхаа амыг нь татан гэлдрүүлж, хөл доороос шахуу дэрхийн нисэх ногтруу, их талын дунд энд тэндгүй сэрвэлзэх тэмээ малын бараа харж сэтгэл онгойн хэдхэн мөчийн өмнө уурлаж ундууцаж явснаа таг мартан хониныхоо дэргэдэх бяцхан толгой дээр гарч мориноосоо буун “Муу халзан морио арай ч хэтрүүлчхэв үү дээ. Нутаг усандаа зартай хурдан морь болчихыг хэн байг гэх юм” хэмээн бодож магнайг нь илэхэд хээр үрээ таатайяа нүд анин талимаарч амгай тэнхлэг шаргиулан эвшээв. “Эзэндээ баяр зөгнөж морь эвшээдэг” гэдэг өвгөдийн үг санаанд орж, бэлгэшээн шившээд, морио амгайвчилж өөрөө дэргэд нь дээшээ харан хэвтэв. Асар хөх тэнгэр  хязгаар алдран цэлийж, их талын амгаланд санаа сэтгэл уусан би гэгч хүмүүний энэхэн зулзага байхгүй ч болчихсон юм шиг эргэн тойрон чимээгүй дүнсийнэ. Тэгснээ гэнэт халзан үрээний ногоо шижигнэтэл хазах чимээ, голио царцааны шаргих дуун , бас хаа нэгтээгээс ирж яваа айсуй баярын зөн сэтгэл гижигдэнэ.

Нээрээ ямар гээчийн баяр ирж, намайг хэрхэн баярлуулах юм  бол оо.                                                                                                       Д. Батбаяр                                 

  Хүү хонинд явахдаа  дургүйлхэх болсон шалтгаан юу байсан бэ?                                                                                                                                                                                                                          

• Адуунд ид л хорхойсож байсан цаг санж, Хазаар даран дүүхэлзсэн агсам хээр морь уначихсан, суналзсан урт уурга барьчихсан адуу цуглуулаад давхиж явахаас өөр сайхан юм надад үл харагдана.