Органик нэгдлийн изомер, шинж чанар                                   

С₅Н₈ гэсэн молекул томьёонд тохирох изомерүүд нь алкин болон алкадиены ангийн нэгдлүүд байж болно.

Даалгавар:

а. Алкины 2 изомерийн байгууллын томьёог бичнэ үү.      

................................................................................................................................................

б. Пентадиен-1,3 -ийн цис транс изомерүүдийн байгууллын томьёог дүрсэлнэ үү.      

....................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

в.Мөнгөний оксидын аммиакын уусмалтай урвалд ордог алкины урвалын тэгшитгэлийг бичнэ үү.                                                                            

.........................................................................................................................................................

• а. Изомерийн томьёо тус бүр 0.5 оноо, бүгд 1 оноо  

  б. Цис болон транс изомерийн байгууллын томьёо тус бүр 1 оноо  

  в. Урвалын тэгшитгэл тус бүр 1 оноо

Бодисын шинж чанар                               

Машины хөдөлгүүрт агаарын азот исэлдэн азотын монооксид, улмаар азотын диоксид үүсгэх урвал явагддаг бөгөөд азотын диоксид нь хур тунадаст уусч хүчлийн бороо үүсгэдэг.

а.Агаарын азотоос азотын монооксид, улмаар азотын диоксид үүсэх урвалын тэгшитгэлийг бичнэ үү.                                                                                      

.....................................................................................................................................................

б. 3.01∙10²² ширхэг молекул хэвийн нөхцөлд хэдэн литр азотын диоксидод агуулагдахыг  тооцоолно уу.                                                                                                           

.................................................................................................................................................

в.Утаа шүүгчийг автомашинд суурилуулснаар агаарын бохирдол буурдаг. Автомашины утаа шүүгчид явагдах урвалын тэгшитгэлийг гүйцээн бичиж тэнцүүлнэ үү.          

…СO + O₂ →………           …NO + …CO → N₂ + …………                       

• а. Урвалын тэгшитгэл бичиж тэнцүүлсэн бол тус бүр 1 оноо, тэнцүүлээгүй бол тус бүр 0.5 оноо  

  б.азотын диоксидын молийн тоо, эзэлхүүнийг зөв олсон бол тус бүр 0.5 оноо    

  в.Урвалын тэгшитгэл бичиж тэнцүүлсэн бол тус бүр 0.5 оноо, тэнцүүлээгүй бол тус бүр 0.25 оноо

С₅Н₁₀О гэсэн молекул томьёонд тохирох изомерүүд нь кетоны болон альдегидын ангийн нэгдлүүд байж болно.

а. Альдегидын изомерүүдийн байгууллын томьёог бичнэ үү.                                                        

…………………………………………………….

…………………………………………………….

б. Альдегидын ангийн гэрлийн изомерийг орон зайн томьёогоор дүрсэлнэ үү.

…………………………………………………….

…………………………………………………….

в. Альдегидын мөнгөний оксидын аммиакын уусмалтай харилцан үйлчлэх 1 урвалын тэгшитгэлийг бичнэ үү.                                 

…………………………………………………….

• а. Изомерийн томьёо тус бүр 0.5 оноо, бүгд 2 оноо    

  б. 2-метил бутаналийн R, S изомер тус бүр 1 оноо    

  в. альдегидийн мөнгөн толины урвалын 1 тэгшитгэл бичсэн бол 1 оноо

Дараахь мэдээллийг анхааралтай уншаад зохих асуултанд хариулна уу?

Монголын нийт хүн амын 30 гаруй хувийг эзэлдэг малчин иргэд нь нутаг орондоо хэдэн зуун жил үе дамжин суурьшиж, нүүдлийн мал аж ахуйд суурилсан соёл, амьдралын өвөрмөц хэв маягийг хадгалж байгаа “уугуул иргэд” мөн юм. Гэвч тэд уул уурхайн үйл ажиллагаанаас хамгийн их хохирч буй нийгмийн бүлэг болсон. Уурхайд шахагдан, нүүдлийн мал аж ахуйгаа орхиход хүрч, амьжиргаагүй, өвлүүлэх хөрөнгөгүй, нүүдлийн мал маллагааны соёлоо өв залгамжлуулах боломжгүй болсон өрхийн тоо өссөөр байна. Монгол улс 300 гаран сумтайгаас 90 орчим хувьд нь уул уурхайн лиценз олгогдсон, тал орчим хувийнх нь нийт нутгийн 50 –иас дээш хувь лицензийн талбайд оржээ. / Монгол улс дахь Хүний эрхийн хэрэгжилт” Монгол улсын ТББ-дын Форумын нэгдсэн илтгэл 2010 он/

Тохиолдолд малчдыг яагаад хамгийн их хохирсон нийгмийн бүлэг гэж авч үзсэн бэ? 

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Эхийг сайтар уншаад дараахь асуултуудад хариулна уу?

Хүнсний дэлгүүр ажиллуулдаг иргэн Д өөрийн бизнесээ өргөжүүлэх зорилгоор банкнаас 1 жилийн хугацаатай зээл авсан ба хугацаанд нь бүрэн төлөх баталгаа болгон дэлгүүрийнхээ байрыг зээлийн барьцаанд тавьсан байна. Иргэн Д нь эхний 7 сар үндсэн мөнгө болон зээлийн хүүг гэрээний дагуу хугацаанд нь төлж байсан боловч хүүхэд нь хүнд өвчнөөр өвдсөний улмаас дэлгүүрийг ажиллуулах боломжгүй болж, иргэн Э - д удаан хугацаагаар түрээслүүлэхээр болсон байна. Банк үүнийг мэдээд Д – г гэрээний нөхцлөө зөрчсөн гэж үзэн зээлсэн мөнгөө яаралтай төлөхийг шаардсан байна.

Хэн,  хэний хооронд ямар гэрээ байгуулагдсан бэ? 

........................................................................................................................................................................................................................................................................................... ...........................

• банк болон иргэн Д хооронд зээлийн гэрээ, Иргэн Д болон иргэн Э ийн хооронд түрээсийн гэрээ 

Зурагт үзүүлсэн дугуй хавтгайн захад бие тавьж дугуйг эргүүлэв. Бие дугуй хоёрын хоорондох үрэлтийн коэффициент 0.4, дугуйн радиус 0.4 м.

                      а) Дугуй эргүүлэхэд бие дугуйн захад тогтож байгаа бол бие дугуй хоёрын хооронд үүсэх үрэлтийн  хүчийг дүрсэлнэ үү.

• a. Тойргийн төврүү чиглэнэ

Дараахь эрх зүйн жишээг  анхааралтай уншаад асуултанд хариулж бичнэ үү?

Иргэн А болон Б нар  гэрлэлтээ цуцлуулахаар болжээ. Хамтран амьдарсан хугацаандаа нөхөр нь хувийн бизнес эрхлэн хэдэн төгрөг хуримтлуулсан бөгөөд зөвхөн өөрийн нэр дээр мөнгөө хадгалуулжээ. Гэр бүл байх хугацаанд нөхөр нь мөнгө хөрөнгийн асуудлыг, харин эхнэр нь үр хүүхэд болон гэр орныхоо асуудлыг зохицуулдаг байв. Иймд эхнэрт өөрийн гэх хөрөнгө байсангүй. Нөхөр хүүхдийн тэтгэлэг болон эд хөрөнгөө эхнэртээ өгөхөөс татгалзсанаас маргаан үүссэн байна. Улмаар тэд зуучлагчид хандан туслалцаа авахаар санал нэгджээ.

Эхнэр нөхөр хоёр яагаад зуучлагчид хандахаар болсон бэ?

................................................................................................................................................................................................................................................................................................

• эхнэр нөхөр нь гэрлэлттэй холбоотой маргаантай асуудлыг хөндлөнгийн оролцогч оролцуулан тодорхой зөвшилцөлд хүрэх, харилцан ойлголцох зорилгоор хандсан.

Та доорх мэдээллийг сайтар уншаад зохих даалгавруудыг гүйцэтгэнэ үү?

 Захиргааны хариуцлагын тухай хуулинд “Зохих зөвшөөрөлгүйгээр барилга угсралтын ажил гүйцэтгэх........ зэрэг Барилга хот байгуулалтын журам зөрчсөн нь эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхээргүй бол зөрчил гаргасан аж ахуйн нэгж байгууллагыг 50,000-250,000 хүртэл төгрөгөөр торгох шийтгэл оногдуулна” хэмээн заажээ. Мэргэжлийн хяналтын улсын байцаагч дээрх захиргааны зөрчил гаргасан “А” компанийг 100,000 төгрөгөөр торгожээ. Энэ шийтгэлийг эс зөвшөөрч “А” компани улсын байцаагчийн шууд харъяалах дээд шатны захиргаанд хандаад амжилт олоогүй тул Захиргааны хэргийн шүүхэд нэхэмжлэл гаргажээ. Шүүх нэхэмжлэлийг хүлээн авч хэрэг үүсгэн уг хэргийг шүүх хурлаар хянан хэлэлцээд дараах шийдвэрийг гаргасан. Үүнд :   Захиргааны шийтгэлийн хэмжээ нь зөрчлийн шинж байдалд тохироогүй хүндэдсэн байна. Учир нь улсын байцаагч 50,000 төгрөгөөр торговол зохих байсан гэж үзсэнээс захиргааны шийтгэлийг хүчингүй болгожээ.

А компанийн хувьд  Захиргааны хэргийн шүүхэд нэхэмжлэл гаргах болсон  гол шалтгаан юу вэ? 

..................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

• захиргааны хууль бус шийдвэрийн улмаас зөрчигдсөн эрхээ хамгаалах 

Онгоц 120 м/с хурдтай газраас 500 м өндөрт хэвтээ чигт нисэж явах үедээ биеийг хаяж газарт байрлах байг оножээ. g= 10 м/с²
        а.  Газарт байгаа ажиглагчийн хувьд бие онгоцноос аль муруйгаар унахыг тайлбарлана уу.

• a) 1 муруйгаар хөдөлнө, Учир нь онгоцны хурдтай ижил хурдаар бие хөдөлж байгаа

Та доорх баримтыг  анхааралтай уншаад зохих даалгавруудыг гүйцэтгэнэ үү?

Иргэн Нарангийн 1 хүүхэд нь дотоодын их дээд сургуульд суралцдаг бөгөөд 2017 онд хүүхдийнхээ сургалтын төлбөрт 900.0 төгрөг төлсөн байна. Иргэн Наран нь хүүхдийнхээ сургалтын төлбөрт төлсөн баримтаар нотлогдож буй төлбөрийг албан татвараас хөнгөлүүлэхээр харъяа татварын албандаа хандсан байна. Түүний татварын тооцооллыг 2018 онд дараахь байдлаар  хийсэн байна.

1.    Иргэн Нарангийн жилийн орлого нь 3600.0 /300.0*12 сар/
2.    Тухайн ондоо төлсөн эрүүл мэнд, нийгмийн даатгалын шимтгэлд 360.0  /3600.0*10%/
3.    Иргэн Нарангийн татвар ногдох орлогын дүн 3240.0 /3600.0-360.0/
4.    Татвараас хөнгөлөгдөх орлогын дүн 900.0
5.    Хөнгөлөлт эдэлсэний дараахь татвар ногдох орлогын дүн 2340.0 /3240.0-900.0/
6.    2017 онд төлөх татварын дүн 234.0 /2340.0*10%/
7.    2017 онд төлсөн татварын дүн 324.0

Иргэн Нарангийн тухайн жилд Хувь хүний орлогын албан татварт төлсөн дүн хэд  байна вэ? 

...............................................................................................................................................

• 360.000- 84=276.000

Дан бодис гарган авах, таних

Татах шүүгээнд нэгэн хар өнгийн бодисыг давсны хүчлээр үйлчлэхэд хурц үнэртэй, шар ногоон хий ялгарсан бөгөөд чийгтэй хөх лакмусыг улаан болгож, дараа нь өнгийг нь цайруулдаг бол

a. Энэ нь ямар хий байсан бэ?                                             

.........................................................................................................................................................

b. Явагдах урвалын тэгшитгэлийг бичиж, тэнцүүлнэ үү.   

.........................................................................................................................................................

c. Татах шүүгээнд дээрх хийг хураан авах туршилтын зургаас энэ туршилтанд хэрэглэгдэх багаж хэрэгслийг нэрлэнэ үү.                                                                                          

• а. Cl₂  1 оноо
  b. MnO₂+4HCl=MnCl₂+2H₂O+Cl₂↑ томьёо бүрийг бичсэн бол тус бүр  0.2 оноо, тэнцүүлсэн бол 1оноо
  c. бөөрөнхий ёроолтой колбо, хий дамжуулах хоолой  болон юүлүүр,  бөглөө, цилиндр тус бүр 0.4 оноо бүгд 2 оноо

Хий гарган авах, таних

Аммиак гарган авах дараах урвалууд өгөгджээ.

 1. N_{2 (хий)}+ 3H_{2 (хий)}  →  2NH_3(хий)       

2. 2NH₄ Cl+ Ca(OH)₂  →2NH_3хий+ 2H₂ O+CaCl₂

a. Дээрх урвалуудын  аль нь үйлдвэрт аммиак гарган авах урвал вэ? Аммиак үйлдвэрлэх түүхий эдийг хэрхэн гарган авдгийг тайлбарлана уу.                                                                  

..................................................................................................................................................

b. Лабораторт аммиакыг хэрхэн таних вэ? 

..................................................................................................................................................

c. Азотын давсаар бордоо үйлдвэрлэдэг. Аммонийн хлорид дахь азотын эзлэх хувийг

     тооцоолно уу.                                                                         

...................................................................................................................................................

• а. 1-р урвал  1оноо, H₂-ийг байгалийн хийнээс, азотыг шингэн агаараас нэрэх аргаар гарган авдаг  1 оноо  

  b. чийгтэй улаан лакмусыг хөх  1 оноо    

  c. ⱳ%N=(  14)/53.5·100%=26.16%   1 оноо

Термохими, термодинамик                                                                                                              

Давсны хүчлийг саармагжуулах туршилтын үр дүнд үндэслэн саармагжих урвалын энтальпийг  тооцоолно уу.

• 1.00 моль∙дм^-3 хлорт устөрөгчийн хүчлийн эзэлхүүн =25.0 см³   
• 1.1 моль∙дм^-3 натрийн гидроксидийн эзэлхүүн =25.0 см³   
• Хүчил, шүлтийн эхний дундаж температур = 17.3ºC
• Хольсны дараах хамгийн өндөр температур = 24.1ºC

Уусмалын хувийн дулаан багтаамж ( C)  = 4.18 Ж∙ г^-1∙ºC^-1 гэж үзнэ.

a. Саармагжих урвалын энтальпийн өөрчлөлт (ΔH)-ийг дараах томьёо ашиглан тооцоолно уу.                  

  ΔH = mc ΔТ................Ж                      

.........................................................................................................................................................

b. Туршилтанд хэрэглэсэн 25 см³ давсны хүчлийн доторх  HCI-ийн молийн тоог

          тооцоолно уу.                                                                                

.........................................................................................................................................................

c. Давсны хүчил,  натрийн гидроксидтой урвалд орж 1 моль ус үүсэх үеийн энтальпийн

   өөрчлөлтийг, кЖ/моль тооцоолно уу.                                              

........................................................................................................................................................

d. Туршилтанд хэрэглэгдэх хялбар калорометрийн багажийн бүрдлүүдийг нэрлэнэ үү.        

• а.   ΔH = mc ΔТ................Ж   1 оноо      ΔH=50 г·4.18 Ж∙ г- -1∙ºC-1·6.80C=1421.2 Ж  1 оноо  

  b. ⱱ(HCl)=(0.025дм-³·1моль/дм-³)=0.025моль 1оноо    

  c.  Х=1421.2 Ж / 0.025моль   Х = 56.85 кЖ   1оноо     

  d. термометр, полистирол аяга 150 мл, полистирол аяга 250 мл, таглаа, хутгагч гэсэн бол тус бүр 0.2 оноо бүгд 1 оноо

Термохими, термодинамик

Магнийн карбонатыг халааж задлан магнийн оксидыг гарган авдаг. Түүнийг зуухны доторлогоо болон кабел тусгаарлагчаар өргөнөөр ашигладаг. Магнийн карбонатын дулааны задралын тэгшитгэл нь дараах байдалтай байдаг:       

MgCO_3(хат) → MgO_(хат) + CO_2(х)                      ΔH^°=?

Хэсэг сурагчдад энэ урвалын стандарт энтальпийн (ΔH^° ) өөрчлөлтийг олох даалгавар өгчээ. Энэ энтальпийн өөрчлөлтийг шууд хэмжиж болдоггүй . Тэдгээрийг тодорхойлохын тулд магнийн карбонат ба магнийн оксидыг тус бүр 2 моль×дм^-3концентрацитай давсны хүчлээр дараах тэгшитгэлийн дагуу урвалд оруулдаг.

MgCO_3(х) + 2HCl_(уус) → MgCl_2(уус) + CO_2(х) + H₂O_(ш)                               ΔH^°₁ = -50.4 кЖ/моль

MgO_(х) + 2HCl_(уус) → MgCl_2(уус) + H₂O_(ш)                                                ΔH^°₂ = -151 кЖ/моль

a. Сурагчид 0.05 моль магнийн карбонатыг урвалд оруулахаар болсон бол түүний массыг олно уу.                                                                      

.....................................................................................................................................................

b. Давсны хүчил нь илүүдэл байж болно. 0,05 моль магнийн карбонаттай урвалд ороход шаардлагатай хүчлийн эзлэхүүнийг олно уу.                                                                    ......................................................................................................................................................

c. Шаардлагатай магнийн оксидын массыг олно уу.    

......................................................................................................................................................

d. Дараах калорометрийн багажийн зургийг ашиглан ΔH₁ ба ΔH₂ –ийг  хэмжих туршилтын дарааллыг товч тайлбарлан бичнэ үү. 

e. Туршилтын дулааныг тооцоолоход шаардлагатай томъёог бичнэ үү?      

......................................................................................................................................................

• а. mMgCO₃  = 4.2 г  1 оноо    

  b. VHCl = ⱱ/C = (0.1 моль)/(2 моль/л) = 0.50см3 НCl   1оноо  

  c.mMgO =  2 г  1 оноо  

  d.Туршилтын дараалал:
  1. 150 мл-ийн полистирол аяганд 2М 50 см3 HCl хийгээд  том полистирол аяганд (калорометрт ) тавина.
  2. Хүчлийн эхний температурыг хэмжинэ.
  3. Хатуу MgCO₃ ( 0.05 моль )-ыг бүрэн уусч дуустал хүчлээ нэмнэ.
  4. Хүчлийн эцсийн температурыг хэмжинэ.
  5. MgO ( 0.05 моль)-ийн туршилтыг дээрхийн адил давтан явуулна. алхам бүр 0.4оноо  

  e. ΔH = mc ΔТ................Ж   1 оноо
    

Саармагжих урвал

  Бромтустөрөгчийн хүчлийн 0.2 М уусмалаас 100 мл-ийг таслан авч саармагжуулахад барийн гидроксидын 0.02 М концентрацтай уусмалаас  зарцуулагдсан бол:

a. Бромтустөрөгчийн хүчлийн молийг олно уу.              

..................................................................................................................................................

b. Бромтустөрөгчийн хүчилтэй урвалд орох барийн гидроксидын молийн тоог олно уу. 

......................................................................................................................................................

c. Барийн гидроксидын уусмалын эзэлхүүнийг олно уу. 

.........................................................................................................................................................

• а. v(HBr)=0.2M·0.1литр=0.02моль  1 оноо    

  b.2НBr+Ba(OH)₂=BaBr₂+2H₂O  1 оноо  v(Ba(OH)₂)=0.01моль 1 оноо  

  c.V(Ba(OH)₂) = 0.01моль/0.02M=0.5литр=500мл   1 оноо

Давс гарган авах

a. Өгөгдсөн давсуудаас усанд уусдаггүй гурван бодисын томьёоны доогуур зурна уу.

             KCl, AgCl, PbSO₄, MgSO₄, BaSO₄, NaNO₃, AgNO₃                                                                       

b. Дээрх нэгдлүүдээс ашиглан  AgCl гарган авах урвалын тэгшитгэл бичнэ үү.

..................................................................................................................................... 

c. AgCl гарган авах зорилгоор 7.45 г  KCl агуулсан уусмал авсан бөгөөд үүссэн AgCl-ийн тунадсыг шүүж хатаагаад жигнэхэд 14 грамм байсан бол урвалын гарцыг тооцоолно уу.

...................................................................................................................................... 

• а. 3 болон 2 давсны доогуур зөв зурсан бол 1 оноо  

  b. урвалын тэгшитгэл зөв бичсэн бол 1 оноо    

  c. гарган авах давсыг онолын тооцоо зөв хийсэн бол 1 оноо, гарцыг тооцсон бол 1 оноо

Саармагжих урвал

a. HI ердийн хүчтэй хүчлийн шинжтэй. Дараах урвалын тэгшитгэлийг гүйцээнэ үү.

1. Li + HI → . . .  + . . .                                                                                           

       2.  ZnCO₃ + HI → . . .+ . . .  +. . .                                                                            

b. Урвалын аль нь эндотерм ба экзотерм болох эсэхийг тогтооно уу.

c. Сурагч натрийн гидроксидын 2.0 моль/дм³ концентрацитай  20.0 см³ уусмалыг шилэн аяганд хийжээ. Сурагч шүлтийн температурыг хэмжээд 1.0 см³ иодот устөрөгчийн хүчил нэмжээ. Хүчил нэмэх болгондоо холимгийн температурыг хэмжиж байв. Үр дүнг графикт үзүүлжээ.

NaOH(уус) + HI(уус) → NaI(уус) + H₂O(ш)

  i. 18.0 cм³ –ийн хүчил нэмсний дараа яагаад температур буурч байгааг тайлбарлана уу.

.....................................................................................................................           

  ii. Өөр нэг туршилтаар 15.0 cм³ хүчил нь 20.0 cм³ (1.00 моль / дм³)  натрийн гидроксидийн уусмалд саармагжсан бол хүчлийн концентрацийг олно уу.

......................................................................................................................             

• а. Бүтээгдэхүүн 5 бодисын томьёог зөв бичсэн бол тус бүр 0.2 оноо тэгшитгэлийг тэнцүүлсэн бол тус бүр 0.5 оноо  

  b. Эндотерм ба экзотерм тус бүр 0.5 оноо 

  c. i. Урвал явагдаж дууссан -1 оноо           ii. 1.3 M - 1 оноо

Элементийн шинж чанар

Дараах тайлбарт хамгийн сайн тохирох нэг элементийг жагсаалтаас сонгоно уу.

                                     Rb     Fe    Si     I      P     Sr

a. Хүйтэн устай урвалд ордог элементийг сонгож явагдах урвалын тэгшитгэлийг бичнэ үү.

........................................................................................................................................... 

b. Тасалгааны температурт диатомт молекулын бүтэцтэй хатуу бодис Х₂ томьёог бичнэ үү.

................................................................................................................ ..........................

c. Дээрх элементүүдээс ХО ба Х₂О₃ найрлагатай оксид үүсгэдэг элементийг  нэрлэж, Х₂О₃ оксидын молийн массыг олно уу.

Нэр .............................................................................................................................. 

Молийн масс ................................................................................................................... 

d. Элементүүдээс нүүрстөрөгчийн бүтэцтэй төстэй атомын талст орон торыг үүсгэдэг элементийн гол хэрэглээг нэрлэнэ үү.

..........................................................................................................................................

e. Элементүүдээс  ХН₃ найрлагатай устөрөгчит нэгдлийн төлвийг нь баримжаална уу.

......................................... ...................................................................................................

• а. 2Rb + 2H₂O → 2RbOH + H₂  1 оноо    

  b. I₂ 1 оноо  

  c. Fe- 1 оноо 160- 1 оноо  

  d. Цахиур хагас дамжуулагч- 1 оноо  

  e. РН3 хий- 1 оноо

Элементийн атомын бүтэц, шинж чанар

1. Дараах  хүснэгтэд P-ээс T хүртэлх 5 химийн элементийн шинж чанарыг үзүүлэв. (Элементийн үсгэн код нь химийн элементийн тэмдэглэгээ биш)

  Хүснэгт дэх элементийн үсгэн кодыг ашиглан даалгавраа гүйцэтгээрэй.

     i. Үелэх систем дэх нэг бүлгийн элементүүдийн кодыг бичиж, ижил төстэй байдлыг тайлбарлана уу.

...................................................................................................................

.................................................................................................................          

    ii. Ямар элемент нь металл болохыг бичээд, тайлбарлана уу.

.....................................................................................................................  

b.Дараах зурагт R ба S хоёр элементийн атомуудыг дүрслэв. Зөвхөн гадаад давхраан дахь электроныг харуулсан болно.

R элемент нь S элементтэй урвалд орж уг элементүүд  ионт нэгдэл үүсгэнэ.

    i. S элементийн атом хэрхэн өөрчлөгдөж ион болохыг электронуудыг ашиглан дүрслэн бичнэ үү.

     ii. Тасалгааны температурт R ба S атомуудын хооронд үүсэх нэгдэл нь хатуу, шингэн, хийн аль төлөвт байхыг бичнэүү.

.......................................................................................................................      

c. R элемент нь натрийн бромидтой урвалд ороход бром ялгардаг гэвэл уусмалын өнгө хэрхэн өөрчлөгдөх вэ? яагаад бром ялгарч байгааг товч тайлбарлана уу.

Уусмалын өнгө ........................................................................................................................ 

Тайлбар ................................................................................................................................... 

• а. R, T- 0.5 оноо  валентын электроны тоо ижил- 0.5 оноо, i. S, Q-0.5 оноо, цахилгаан дамжуулагч, хайлах, буцлах цэг харьцангуй өндөр, валентын электрон цөөн-0.5 оноо 2-ийг дурдсан бол мөн 0.5 оноо  

  b. i. R, S элементийн ионы бүтцийг зөв дүрсэлсэн бол тус бүр 0.5 оноо  ii. хатуу- 1 оноо  

  c. i. уусмалын өнгө улаан хүрэн,  улаан эсвэл улбар шар- 1 оноо     ii. R н ь идэвхээр илүү-1 оноо

Элементийн шинж чанар

VIA бүлэгт селен ба хүхэр байрладаг, эдгээр элементүүд нь төстэй шинж чанартай.

a. Селений гол хэрэглээ нь фотоэлектрик зай юм. Энэхүү зай нь гэрлийн энергийг цахилгааны энерги болгодог.

     i. Гэрлийг энергийг химийн энерги болгодог процессийг нэрлэнэ үү.

................................................................................................................................... 

     ii. Химийн энергийг цахилгааны энерги болгодог төхөөрөмжийг нэрлэнэ үү.

....................................................................................................................................

b. Селений атомын электроны хуваарилалт 2, 8 , 18 ,6 бөгөөд селен нь натритай

нэгдэн ионт нэгдлийг үсгэдэг. Энэхүү ионт нэгдлийн ионууд үүсэх диаграммыг цэг ба хэрээс загвараар дүрсэлнэ үү. Натрийн атомын валентын электроныг цэгээр, селений атомын валентын электроныг х-ээр төлөөлүүлнэ үү.

................................................................................................................................... 

c. Селенидийн ион нь сул хүчлийн анион.

    i. Селенид ионы  гидролизын тэгшитгэлийг  бичнэ үү.

  ..................................................................................................................................

    ii. Натрийн селенидын уусмалын орчинг нэрлэнэ үү.

 ....................................................................................................................................

• а. i. Фотосинтез эсвэл фотоэлемент -1 оноо,  ii. Гальваны элемент- 1 оноо    

  b. Натри ба селены атомын валентын электроныг зөв дүрсэлсэн бол тус бүр 0.5 оноо,  натри ба селенид ионыг зөв дүрсэлсэн бол тус бүр 0.5 оноо  

  c. i. Se₂– + H₂O → HSe– + OH– гэсэн бол 1 оноо, ii. шүлтлэг 1 оноо

НҮБ – ын Хүүхдийн сангаас хүүхдийн тэвчишгүй хөдөлмөрийн хүнд хэлбэр  уул уурхайн салбарт өрнөх болсныг тогтоожээ. Үүнээс үүдэн “Өрх толгойлсон хүүхдүүд” гэх нэршил орон нутагт бий болоод байна. Гэр бүлүүд уул уурхайн бүсэд шилжин ирж суурьшсан ч, уурхайд ажиллахаар хүүхдүүдээ урт хугацаагаар харгалзах хүнгүй гэртээ үлдээдэг байна. Тухайлбал, нэг удаа ээлжинд ажиллахдаа хэдэн долоо хоногоор хүүхдүүдээ үлдээх, эсвэл 12 цагийн ээлжинд гарч, хүүхдүүдээ өглөө 04:00 цагт үлдээгээд орой 20:00 цагт буцаж ирдэг. Үүнээс үүдэн хүүхдүүд гэмт хэрэг зөрчил, хүчирхийлэлд өртөх өндөр эрсдэлтэй болдог ажээ.

1. “Өрх толгойлсон хүүхдүүд”  гэсэн нэршлээр орон нутагт хэнийг нэрлэж байна вэ? 

............................................................................................................................................................................................................................................................................................................

• уул уурхайд удаан хугацаагаар эцэг эх нь орхисон хүүхдүүд

Органик бодисын шинж чанар.

Хүснэгтэнд зарим органик бодисуудын буцлах температурын утга өгөгджээ.

Даалгавар:

a. Спирт болон карбон хүчлийн гомолог эгнээний гишүүн нь  бусад гомолог эгнээний зэрэгцээ гишүүдтэй харьцуулахад өндөр температурт буцалж буй шалтгааныг тайлбарлана уу.                                                                                    

............................................................................................................................................ 

b. Этаны хүчлийн металл натри,натрийн карбонаттай харилцан үйлчлэх урвалын

тэгшитгэлийг бичнэ үү.                                         

............................................................................................................................................. 

c. Этилэтаноат зэрэг бага молекул масстай эфирийг нарнаас хамгаалах тос, хумсны будаг арилгагч, цавуу зэрэгт уусгагч болгон хэрэглэдэг бол этилэтаноатын байгуулалтын томьёог дүрсэлнэ үү.                                                                                                                       

..................................................................................................................................................

• а. Спирт болон карбон хүчлийн молекулууд устөрөгчийн холбоогоор холбогддог учраас харьцангуй өндөр температурт буцалдаг гэсэн бол 2 оноо, устөрөгчийн холбоог дурдаагүй бол 0 оноо  

  b. урвалын тэгшитгэл бүрийг зөв бичиж тэнцүүлсэн бол тус бүр 0.5 оноо, тэнцүүлээгүй бол тус бүр 0.25 оноо  

  c. байгуулалтын томьёог зөв бичсэн бол 1 оноо

Элемент

Үелэх хүснэгтийн VII бүлэгт оршдог галогенууд нь металл биш шинж ихтэй элементүүд юм.

a. Элемент хлорын нэгэн изотоп 37 н.н гэсэн масстай бол энэ атомын протон, электрон, нейтроны тоог тодорхойлно уу.                

...................................................................................................................................................

b. Хлорын гадаад давхрааны электрон байгууламжийн томьёог бичиж, хлорын үзүүлэх боломжтой исэлдэхүйн хэмд үндэслэн хлорын оксидуудын молекулын томьёог бичнэ үү.

.....................................................................................................................................................

c. Устөрөгч нь фтортой тэсрэлттэй, хлортой гэрлийн нөлөөгөөр, бромтой халаалтаар нэгддэг бол аль нь металл биш шинжээрээ хамгийн илүү вэ? Атомын бүтэцтэй нь холбон тайлбарлана уу.               

........................................................................................................................................................

• а. Протон, электроны тоог зөв олсон бол тус бүр 0.3 оноо, нейтроны тоог зөв олсон бол 0.4 оноо  

  b. хлорын гадаад давхрааны электроны томьёо бичиж, исэлдэхүйн хэмийг олсон бол тус бүр 0.5 оноо, оксидын томьёог зөв бичсэн бол тус бүр 0.25 оноо    

  c. фтор атомын радиус багатай, иончлолын энерги, ХЦСЧ ихтэй учир металл биш шинжээр илүү гэсэн бол 2 оноо, 2-ийг бичсэн бол мөн 2 оноо, 1-ийг бичсэн бол 1 оноо

Термодинамик

Устөрөгч, хүхэр ба хүхэрт устөрөгчийн шатахын стандарт дулааны холбогдлоор хүхэрт устөрөгч үүсэх урвалын дулааны илрэлийг олно уу.           

∆шатH° Н₂( х ) = - 286 кЖ/ моль      ∆шатH°  Н₂S( х ) =  - 519 кЖ/ моль                                                          

∆шатH° S ромбо= -297  кЖ/моль

Даалгавар:

a. Хүхэрт устөрөгч үүсэх урвалын тэгшитгэлийг бичнэ үү.                        

................................................................................................................................................

b. Шатахын стандарт дулааны холбогдлоор хүхэрт устөрөгч үүсэх урвалын дулааны илрэлийг олно уу.     

....................................................................................................................................................

c. Хүхэрт устөрөгч үүсэх урвалын энергийн диаграммыг дүрсэлнэ үү.   

• а. Урвалын тэгшитгэл зөв бичсэн бол 1 оноо  

  b. Урвалын энтальпийн өөрчлөлтийг шатахын дулаанаар тооцох томьёог зөв илэрхийлсэн бол 1 оноо, урвалын дулааны илрэлийг зөв тооцсон бол 1 оноо

  c. экзотерм урвалын графикийг зөв дүрсэлсэн бол 1 оноо

Термодинамик

 Дараах өгөгдлүүдийг ашиглан даалгавруудыг гүйцэтгээрэй.

Даалгавар:

a. Ацетилений үүсэхийн дулааныг (∆H°_C2H2) бодож олно уу.      

..............................................................................................................................................

b. Этилений үүсэхийн дулааныг (∆H°_C2H4) бодож олно уу.         

...................................................................................................................................................

c. Хэвийн нөхцөлд буй 2.24 литр ацетиленээс этилен гарган авахад хичнээн кЖ дулаан ( Q) ялгарахыг тооцоолно уу.         

..................................................................................................................................................

• а. Урвалын энтальпийн өөрчлөлтийг үүсэхийн дулаанаар тооцох томьёог зөв илэрхийлсэн бол 1 оноо, ацетилены үүсэхийн дулааныг зөв тооцсон бол 1 оноо    

  b. Урвалын энтальпийн өөрчлөлтийг үүсэхийн дулаанаар тооцох томьёог зөв илэрхийлсэн бол 1 оноо, этилены үүсэхийн дулааныг зөв тооцсон бол 1 оноо  

  c. ацетиленээс этилен гарган авахад ялгарах дулааныг зөв тооцсон бол 1 оноо

Термодинамик

 Домен зууханд ширэм үүсэх процессыг дараах урвалуудаар илэрхийлж болно.

 3Fe(хат) + C(хат) = Fe₃C (хат)                              (1)

 FeO(хат) + CO(хий) = Fe (хат) + CO₂(хий)           (2)

 FeO(хат) + C(хат) = Fe (хат) +  CO(хий)              (3)

Эдгээр өгөгдлүүдийг ашиглан дараах даалгаврыг гүйцэтгэнэ үү. Даалгавар:

a. 1-р урвалын Гиббсийн энергийн өөрчлөлтийг олно уу.                

................................................................................................................................................

b. 2-р урвалын ∆G=-11.934 кЖ  бол  ∆G=-RTlnKp  тэгшитгэлийг ашиглан 2-р урвалын тэнцвэрийн тогтмолыг олно уу.                                                            

...............................................................................................................................................

c. ∆G=0  үед тэнцвэр тогтоно гэж үзвэл 3-р урвалын өөрөө аяндаа явагдах температурыг тогтооно уу.                                                                                        

.........................................................................................................................................................

• а. 1-р урвалын  ∆H болон ∆S-ийг зөв тооцсон бол тус бүр 0.5 оноо, ∆G-ийг зөв тооцсон бол 1 оноо  

  b.   - 11.934 = - 8.31∙298lnKp         lnKp =(-11934)/(-2476.38 ) = 4.819 гэж  орлуулан  зөв тооцсон бол 1 оноо     Kp =122,73  гэдгийг зөв гаргасан бол 1 оноо  

  c. 3-р урвалын  ∆H болон ∆S-ийг зөв тооцсон бол тус бүр 0.5 оноо,   981.1K гэж зөв тооцсон бол 1 оноо

Органик биш химийн тооцоот бодлого                             

Багш сурагч хамтран хуурай зэсийн сульфат гарган авчээ. Тэд давс гарган авахдаа 0.1 М-ийн 200 мл хүхрийн хүчил болон  2 грамм зэс (II)-ийн оксидын нунтгийг урвалж болгон ашигласан бол явагдсан урвалын тэгшитгэлд үндэслэн дараах даалгаврыг гүйцэтгэнэ үү.

a. Илүүдсэн урвалж болон хязгаарлагч урвалжийг нэрлэнэ үү.              

.......................................................................................................................................................

b. Багш сурагч хамтран хэдэн грамм давс  гарган авах боломжтойг тооцоолно уу. 

.......................................................................................................................................................

c. Хэрэв багш сурагчид туршилтын үр дүнд 2.4 грамм зэсийн сульфат гарган авсан бол туршилтын гарцыг тооцоолно уу.                    .......................................................................................................................................................

d. Багш сурагчдын туршилтын үнэмлэхүй алдааг  тооцоолно уу.                            

                         Үнэмлэхүй алдаа = онолын гарц – бодит гарц болно.

.........................................................................................................................................................

• а. Илүүдсэн урвалж:  CuO (0.005моль илүү), Хязгаарлагч урвалж:   Н₂SO₄ гэдгийг зөв олсон бол тус бүр 0.5 оноо  

  b. гарган авах ёстой давсыг зөв тооцсон бол 1 оноо  

  c. Гарцыг зөв тооцсон бол 1 оноо  

  d.алдааг зөв тооцсон бол 1 оноо

Органик биш нэгдлийн чанарын анализ                                         

 Дугаартай 5 хуруу шилэнд Na₂CO₃ , NH₄I , CuSO₄ , H₂SO₄ , NaOH-ийн уусмалууд өгөгджээ. Эдгээр бодисоос өөр урвалж ашиглалгүйгээр хуруу шилтэй бодисуудыг хоёр хоёроор нь хооронд нь холиход явагдсан урвал ба туршилтын үр дүнг доор үзүүллээ.

Үүнд: (↑) - хий , ( - ) өөрчлөлт илрээгүй

I.  NH₄⁺  + OH^- = NH₃↑ + H₂O                          2H⁺ + CO₃^2- = CO₂↑ + H₂O

II. Cu²⁺  + 2I^- = CuI +  I₂бор                        Cu²⁺ + CO₃^2- = CuCO₃↓цэнхэр      

                                                                         Cu²⁺ + 2OH^- = Cu(OH)₂↓цэнхэр      

III. туршилтын үр дүн:

Даалгавар:

a. Хуруу шил тус бүрт ямар бодисын уусмал байгааг нэрлэнэ үү.     

..............................................................................................................................................

b. Хүхрийн хүчлийн натрийн карбонат болон натрийн гидроксидтой харилцан үйлчлэх урвалын тэгшитгэлийг бичнэ үү.                             

..................................................................................................................................................

c. Ялгарсан нүүрсхүчлийн хийг таних нэгдлийн томьёог бичнэ үү. 

...................................................................................................................................................

• а. бодис бүрийг зөв нэрлэсэн бол тус бүр 0.4 оноо, бүгд 2 оноо

  b. урвалын тэгшитгэл бүрийг зөв бичиж тэнцүүлсэн бол тус бүр 1 оноо, тэнцүүлээгүй бол тус бүр 0.5 оноо   

  c. таних нэгдлийн томьёог зөв бичсэн бол 1 оноо

Органик биш нэгдлийн чанарын анализ                                        

 Дугаартай 4 хуруу шилэнд NaCI, NH₄CI, Ba(OH)₂ , NaOH-ийн уусмалууд өгөгджээ. Эдгээр бодисоос өөр урвалж ашиглалгүйгээр хуруу шилтэй бодисуудыг хоёр хоёроор нь хооронд нь холиход явагдсан урвал ба туршилтын үр дүнг доор үзүүллээ. Үүнд: (↑) - хий , ( - ) – өөрчлөлт илрээгүй

I.  NH₄⁺  + OH^- = NH₃↑ + H₂O

II. металлуудын дөлний өнгө :   Ba²⁺ -  ногоон    Na⁺ - шар

III.туршилтын үр дүн:

Даалгавар:

a. Хуруу шил тус бүрт ямар бодисын уусмал байгааг нэрлэнэ үү.       

b. Аммоны хлоридын натрийн гидроксидтой харилцан үйлчлэх урвалын тэгшитгэлийг бичнэ үү.                                                                                       

.................................................................................................................................................... 

c. Аммиакын хий чийгтэй лакмусд үзүүлэх өнгийг нэрлэнэ үү.           

 ....................................................................................................................................................

• а. бодис бүрийг зөв нэрлэсэн бол тус бүр 0.5 оноо, бүгд 2 оноо    

  b. урвалын тэгшитгэлийг зөв бичсэн бол- 1 оноо   

  c. зөв нэрлэсэн бол 1 оноо

Эрх зүйн дараах ойлголтуудыг агуулгатай нь зөв холбоорой 

• А1 В2 С3 D4 E5

Эрх зүйн дараах ойлголтуудыг агуулгатай нь зөв холбоорой 

• А4 В1 С3 D2 E5

Зурагт бетон хавтанг 1.4 м урттай 30 Н жинтэй төмөр саваа ба чулуу ашиглан өргөж байгааг харуулав. Чулууг төмөр савааны төгсгөлөөс 0.2 м зайд байрлуулсан ба нөгөө төгсгөлд нь доош чиглэсэн 50 Н хүчээр үйлчилж хавтанг өргөв.

                        а.     i. Савааны тулах цэг О- ийн хувьд цагийн зүүний дагуу саваанд үйлчлэх хүчний нийт моментыг тооцоолно уу.
                               ii. Савааны үзүүрт бетон хавтан үйлчлэх хүчийг тодорхойлно уу.

•  a.i М₁=F₁L₁=0.5·30=15 Нм,  М₂=F₂L₂=1.2·50=60 Нм,   М₁+М₂= 75Нм

  ii. М₁+М₂=М₃=75Нм   F₃=М₃:L₃     F₃=375 Н

Эрхзүйн дараах ойлголтуудыг агуулгатай нь зөв холбоорой

• А1 В5 С2 D3 E4

Эрх зүйн дараах ойлголтуудыг агуулгатай нь зөв холбоорой 

• А1 В2 С3 D4 E5

Эрхзүйн дараах ойлголтуудыг агуулгатай нь зөв холбоорой 

• А2 В1 С3 D4 E5   

Тохиолдлыг шинжлээрэй 

Доржийн гэр бүлийнхэн гарын ур дүйтэй бөгөөд хамтраад мужааны ажил хийж мөнгө олдог. Тэд энэ чиглэлээр хамтран ямар нэгэн бизнесийн байгууллага байгуулж томоохон үйл ажиллагаа явуулах хүсэлтэй.Гэхдээ санхүү мөнгөний боломж одоогоор хүрэлцэхгүй байгаа.

Асуулт 1. Доржийн гэр бүл бизнесийн ямар байгууллага байгуулж болох вэ?

.............................................................................................................................................................................................................................................................................

Асуулт 2. Уг байгууллагыг хэрхэн байгуулж, үйл ажиллагаагаа эхлэх вэ?

..............................................................................................................................................................................................................................................................................

• 1. Нөхөрлөл, ХХК

  2. Улсын бүртгэлийн газар, гэрчилгээг авснаар

Тохиолдлыг шинжлээрэй 

Эгч дүү оюутнууд хамтдаа иргэн н-ийн байрны хажуу өрөөг хөлслөх гэрээ байгуулан хоёр жил дараалан хөлслөн суужээ. Гэвч гэрээний хугацаа дуусаагүй байхад байрны эзэд байраа зарах болсон тул өрөөгөө суллаж өгөхийг шаарджээ. Үүнийг өрөө хөлслөгч эгч дүүс зөвшөөрөөгүй байна.

Асуулт А. Эгч дүүс өрөөгөө суллахгүй байх эрхтэй юу?

........................................................................................................................................

Асуулт В. Ямар тохиолдолд уг гэрээний биелэлт  хангагдсанд тооцох вэ?

........................................................................................................................................

Асуулт С. Хөлслөгч, хөлслүүлэгч талууд тохиролцохгүй тохиолдолд хэрхэх вэ?

........................................................................................................................................

• 1. Гэрээний заалтын дагуу эрхтэй

  2. Гэрээнд заасан хугацаа нь дууссан, эсвэл 2 тал гэрээг цуцлах

  3. Шүүхэд хандах эвлэрэх

Тохиолдлыг шинжлээрэй

Нэгэн ХХК-д ажилд орсон Батаа сар бүр 550000 төгрөгний цалинтай. Тэрээр 4 жил 5 сар ажиллаад ажлаасаа гарчээ. Ажлаа хүлээлгэн өгсний дараа түүнд нийгмийн даатгалын дэвтэр өгсөнгүй. Учрыг нь асуухад “сарын цалин чинь 550000 төгрөг бөгөөд ямарч суутгал хийдэггүй байсан учраас 550000 төгрөг авдаг байсан.Тэгэхээр нийгмийн даатгалын дэвтэрт бичилт хийх боломжгүй” гэж байгууллагын нягтлан бодогч хэлжээ.

Асуулт А. Батаагийн эрх ямар байдлаар зөрчигдөж байна вэ. Яагаад?

..............................................................................................................................................................................................................................................................................

Асуулт В. Эрхээ хамгаалан хаана хандах боломжтой вэ?

.............................................................................................................................................................................................................................................................................

Асуулт С. Асуудлыг шийдвэрлэх ямар боломжууд байна вэ?

..............................................................................................................................................................................................................................................................................

• 1. Нийгмийн даатгал хүн бүр төлөх ба төлүүлэх

  2. Шүүхэд хандана

  3. Нөхөж төлөх

Тохиолдлыг шинжлээрэй 

Иргэн Б 2016 оны 10 сард өөрийн найз Э-д сарын 5хувийн хүүтэй 4 сая төгрөг зээлдүүлж зээлийн гэрээ байгуулсан. Зээлдэгч Э эхний 6 сар зээлийн хүүг, үндсэн мөнгөний хамт гэрээний дагуу хугацаанд нь төлөөд явж байсан боловч 8 дахь сараас эхлээд зээлийн хүүгээ төлж чадахгүй байдалд хүрчээ.

Асуулт А. Дээрх тохиолдолд иргэний эрхзүйн харилцаа хэрхэн үүсэж байна вэ?

..............................................................................................................................................................................................................................................................................

Асуулт В. Иргэн Т ба Ө-ийн хооронд байгуулсан гэрээ хүчинтэй юу?

.......................................................................................................................................

Асуулт С. Асуудлыг хэрхэн шийдэх талаар өөрийн саналыг бичээрэй.

............................................................................................................................................................................................................................................................................

• 1. Зээлийн гэрээ байгуулснаар

  2. Бичгээр байгуулж нотариатаар баталгаажуулна.

  3. Хугацааг хойшлуулж болно

Тохиолдлыг шинжлээрэй 

Л нь сэтгэцийн өвчтэй учир үйлдлийнхээ учир холбогдлыг сайн ойлгодоггүй. Түүний нөхөр У энэ байдлыг мэддэг тул Л-ийн нэр дээр байсан 3 га газрыг өөрийн нэр дээр гарын үсэг зуруулан шилжүүлэн авч заржээ. Энэ байдлыг мэдсэн Л-ийн ээж шүүхэд хандан гомдол грагасан байна.

Асуулт  А. Иргэний эрхзүйн харилцааны бүрдэл хэсгүүдийг тодорхойлно уу

..............................................................................................................................................................................................................................................................................

Асуулт В. Энэ тохиолдолд иргэний эрх зүйн харилцаа ямар үндэслэлээр үүсэх вэ? ......................................................................................................................................................................................................................................................................

Асуулт С. Тохиолдлыг хэрхэн шийдэх боломжтой вэ?

..............................................................................................................................................................................................................................................................................

• 1. Эрх зүйн чадвар чадамж, хэлцэл байгуулах эрх

  2. Асран хамгаалагчаас зөвшөөрөл авна

  3. Хүчингүй болгох, хохиролгүй бол хүлээн зөвшөөрнө