Ойгүйжсэн газар нөхөн сэргээлт хийхийн ач холбогдлыг тайлбарлан бичнэ үү

• Ой модгүй болсон газар нөхөн сэргээлт хийх нь бүтээмж нэмэгдэх, биологийн олон янз байдал нэмэгдэх, хөрс хамгаалах гэх мэт олон ач холбогдолтой.   

Хүснэгтэн мэдээллийг хэрэглэн, цөлд анхдагч бүтээмж яагаад бага байгаа шалтгааныг тайлбарлан бичнэ үү.  

•  Цөлд температурын зөрүү их, чийгийн хэмжээ бага, хөрсний үржил шим муу зэрэг шалтгаанаас болж ургамал муу урган бүтээмж бага байдаг.

Анхдагч бүтээмж бага байгаа газрыг нэрлэн, учир шалтгааныг тайлбарлан бичнэ үү.

• Цөл - хамгийн бага бүтээмжтэй, ургамал болон бусад амьд биеийн ихэнх нь цөлд дассан зохицож амьдарч чаддаггүй,  хуурай халуун уур амьсгалтай тул дасан зохицож амьдардаг амьд бие цөөн

Хүснэгтэн мэдээллийг хэрэглэн, анхдагч бүтээмж их байгаа шалтгаанаас 2-г тоочин бичнэ үү

• Хүснэгтэн мэдээллийг хэрэглэн, анхдагч бүтээмж их байгаа шалтгаанаас 2-г тоочин бичнэ.

Төөлүүрийн тоо хэмжээ ихсэх нь идэш тэжээлийн хэлхээ үүсгэгч бусад амьд биед ямар нөлөө үзүүлэх вэ?                                 

• Нарсны шилмүүс ихээр гэмтэн улмаар мод үхэх, төөлүүрээр хооллогч шувуудын тоо ихсэх  

Төөлүүрээр хооллох шувуудыг хамгаалан, тоо толгойг нэмэгдүүлэх нь байгальд ямар нөлөө үзүүлэх вэ? 

•  Төөлүүрийн тоо толгой буурах нь бүтээгч  болон хэлхээний бусад амьтдын тоо толгой ихсэхэд нөлөөлнө.

Тэмээний тоо хэмжээ ихсэх нь идэш тэжээлийн хэлхээн дэх бусад амьд биед ямар нөлөө үзүүлэх вэ?

•  Тэмээний хоол тэжээл болох ургамлын нөмрөг буурах, хоёрдогч, гуравдагч хэрэглэгчийн тоо хэмжээ ихсэх зэрэг нөлөө үзүүлнэ.     

Говийн унаган ургамлыг хамгаалах нь тухайн экосистемд ямар нөлөө үзүүлэх вэ?   

•  Амьтдын амьдрах орчин нэмэгдэх, биологийн олон янз байдал нэмэгдэх ач холбогдолтой.

Хүснэгтээр илэрхийлсэн туршилтын үр дүнг хэрэглэн тайлбар бичнэ үү. [2]    

Тайлбар: (-) тэмдгээр тухайн бодис илрээгүй,

(+) тэмдгээр тухайн бодис илэрч байгааг,

(+) тэмдэг олон байгаа нь тухайн бодисын агууламж их буйг илтгэнэ.

• Гурил, жигнэмэгт их, алимны шүүсэнд бага агуулагддаг,  өндгөнд нүүрс ус агуулагддаггүй г.м

Кальци нь өдөрт тодорхой хэмжээгээр авч байх ёстой макроэлементийн нэг. Хүний биед кальци дутагдвал илрэх шинж тэмдгээс 2-г тайлбарлан бичнэ үү.  

• Яс сийрэгжих, Д амин дэм дутагдах гэх мэт

Сурагчид туршилтын үр дүнгээ хүснэгтээр илэрхийлэв. Туршилтын үр дүнг тайлбарлан бичнэ үү.   

Тайлбар: (-) тэмдгээр тухайн бодис илрээгүй,

(+) тэмдгээр тухайн бодис илэрч байгаа,

(+) тэмдэг олон байгаа нь тухайн бодис их байгааг илэрхийлнэ.

• Өндөг  хамгийн их уураг агуулдаг бол сүүнд уургийн агууламж бага  байна г.м

Гемоглобин, миоглобин зэрэг уургийн найрлагад төмөр оролцдог. Хүний биед төмөр дутагдвал илрэх шинж тэмдгээс 2-г тоочин бичнэ үү.            

• Төмөр дутагдсанаар гемоглобин, миоглобины үүсэлт багасан, эдгээр уураг цөөн хүчилтөрөгчтэй холбогдсоноор ядрах, толгой эргэх, даарах, цусны эсийн тоо багасах зэрэг шинжүүд биед илэрнэ.

Сурагчид туршилтын үр дүнгээ хүснэгтээр илэрхийлэв. Туршилтын үр дүнг тайлбарлан бичнэ үү. 

Тайлбар: (+) тэмдгээр тухайн бодис илэрч байгааг тэмдэглэв. 

• Нимбэг хамгийн их С аминдэм агуулдаг бол сүүнд С аминдэмийн агууламж бага г.м 

Уураг хүний биед хурдасгуур, зөөвөрлөх, хамгаалах гэх мэт олон үүрэгтэй. Хүний бие уургийн дутагдалд орвол бие махбодод ямар өөрчлөлт гарахыг 2 жишээгээр тайлбарлан бичнэ үү.         

• Уургийн дутагдал үүссэнээр хурдасгуур, зөөвөрлөх уургийн хэмжээ багасна. Бие ядарч сульдана. Энерги буурна, бодисын солилцоо буурна гэх мэт

10 дугаараар тэмдэглэгдсэн, цагираг булчингаас тогтдог эрхтэн ямар үүрэгтэй болохыг тайлбарлан бичнэ үү.

• Шулуун гэдэс - цагираг булчингаас тогтох бөгөөд цагираг булчин агшихад хоол тэжээлийн задраагүй үлдэгдлийг төгсгөлийн сүвээр гадагшлуулах үүрэгтэй.  

1. Сурагчид талх, мах, сүүг сонгон авч уураг, нүүрс ус, тос илрүүлэх туршилт хийв. Туршилтын үр дүнг хүснэгтээр илэрхийлэв.

Тайлбар: (+) тэмдгээр тухайн бодис илэрч байгааг тэмдэглэв.

(+) тэмдэг олон байх тусам тухайн бодис их агуулагдаж байгааг илэрхийлнэ.

(-) тэмдэг нь тухайн бодис илрээгүй болохыг илэрхийлнэ.

I. Туршилтын үр дүнг тайлбарлан бичнэ үү.  

II. Хүний биед нүүрс усны ач холбогдлыг тайлбарлан бичнэ үү. 

• I. Мах уураг, өөх тос ихтэй, нүүрс ус багатай, самар өөх тос  ихтэй уураг, нүүрс ус багатай байхад чипс тос, нүүрс усыг их  хэмжээтэй агуулдаг гэх мэт хүснэгтийн мэдээллийг ашиглан тайлбар бичнэ. 

  II. Нүүрс усны энерги үүсгэх, бүтцэд оролцох үүргээс 1-г бичих

8 дугаартай булчирхайн бүтэц,  үүргийг тайлбарлана уу.

• Нойр булчирхай уураг, өөх тос, нүүрс ус задалдаг трипсин, липаза, амилаза зэрэг энзим ялгаруулан нарийн гэдэс рүү цоргоор урсгадаг.

1. Сурагчид жигнэмэг, нимбэгний шүүс, сүүг сонгон авч уураг, нүүрс ус, С аминдэм илрүүлэх туршилт хийв. Туршилтын үр дүнг хүснэгтээр илэрхийлэв.

Тайлбар: (+) тэмдгээр өнгө болон тухайн бодис илэрч байгааг тэмдэглэв.

(+) тэмдэг олон байх нь тухайн бодис их агуулагдаж байгааг илэрхийлнэ.

(-)  тэмдэг нь тухайн бодис илрээгүйг илэрхийлнэ.

I. Туршилтын үр дүн бүхий хүснэгтийг хэрэглэн, тайлбар бичнэ үү.

II. Хүний биед С аминдэм ямар ач холбогдолтой болохыг тайлбарлан бичнэ үү.

• I. Жигнэмэг, сүүнд уураг, нүүрс ус илэрсэн. Гэхдээ жигнэмэгт С аминдэм илрээгүй. Нимбэгний шүүс С аминдэм, нүүрс ус ихтэй боловч уураг агуулаагүй  гэх мэтээр

  II. Биеийн эсэргүүцэл сайжруулах, цус дутагдахаас сэргийлэх гэх мэт үүргээс 1-г бичих

2 дугаараар тэмдэглэгдсэн эрхтэн хоол боловсроход ямар үүрэг гүйцэтгэдэг болохыг тайлбарлан бичнэ үү.

• Элэг - цөс үүсгэн цөсний уутанд хуримтлуулна. Цөс тосыг задална. Мөн элэг хортой бодисыг хоргүйжүүлэх, тосонд уусдаг аминдэм үүсгэдэг.

1. Сурагчид төмс, мах, алимны шүүс сонгон авч уураг, нүүрс ус, тос илрүүлэх туршилт хийв. Туршилтын үр дүнг хүснэгтээр илэрхийлэв.

Тайлбар: (+) тэмдгээр тухайн бодис илэрч байгааг тэмдэглэв.

(+) тэмдэг олон байгаа нь тухайн бодис их байгааг илэрхийлнэ.

(–)  тэмдэг тухайн бодис байхгүйг илэрхийлнэ.

I. Туршилтын үр дүнг тайлбарлан бичнэ үү.

II. Хүний биед өөх тос ямар ач холбогдолтой болохыг тайлбарлан бичнэ үү.

• I. Мах уураг, өөх тос ихтэй. Талх, алимны шүүс нүүрс ус их агуулдаг, уураг өөх тос агуулдаггүй  

  II. Энерги үүсгэх, хадгалах, нөөцлөх гэх мэт үүргээс 1-г бичих 

6 дугаараар тэмдэглэгдсэн эрхтний үүргийг бүтэцтэй нь холбон тайлбарлана уу.

•  Улаан хоолой цагираг булчингаас тогтдог, хоол тэжээлийг дамжуулах үүрэгтэй эрхтэн. Цагираг булчин агшихад хоол тэжээл шахагдан дамжина. Сулрахад дээрээс хоол тэжээл орж ирнэ. Гүрвэлзэх хөдөлгөөний тусламжтай хоол тэжээлийг дамжуулна
   

1. Сурагчид талх, мах, сүүг сонгон авч уураг, нүүрс ус, тос илрүүлэх туршилт хийв.

1. Туршилтын үр дүнг хүснэгтээр илэрхийлэв.

Тайлбар: (+) тэмдгээр тухайн бодис илэрч байгааг тэмдэглэв.

(+) тэмдэг олон байгаа нь тухайн бодис их байгааг илэрхийлнэ.

I. Хүснэгтэн мэдээллийг хэрэглэн, туршилтын үр дүнг харьцуулан бичнэ үү.

II. Хүний биед уургийн ач холбогдлыг тайлбарлан бичнэ үү. 

• I. Мах уураг, өөх тос ихтэй нүүрс ус багатай, талх нүүрс ус ихтэй, уураг, өөх тос бага, сүү уураг, тос, нүүрс усыг бага хэмжээтэй агуулдаг гэх мэт хүснэгт дэх мэдээллийн дагуу тайлбар бичнэ.

  II. Хурдасгуур, бүтцэд оролцох зэрэг үүргээс бичих

5 дугаараар тэмдэглэсэн булчирхайнаас ялгарч буй шүүрэл амны хөндийд ямар үүрэг гүйцэтгэдэг болохыг тайлбарлан бичнэ үү.

•  Шүлсний булчирхай шүлс ялгаруулан хоолыг дэвтээхийн зэрэгцээ амилаза энзимийн тусламжтай нүүрс ус задална.

Сурагч өглөөний цайндаа талх иджээ. Талх амны хөндийд хэрхэн задардаг болохыг тайлбарлан бичнэ үү.

• Талх нүүрс ус ихтэй тул амны хөндийд бутлагдан, шүлсний оролцоотой дэвтэн, амилазагийн оролцоотой задарч эхэлнэ.

8 дугаараар тэмдэглэсэн эрхтнээс ялгарч буй шүүрэл нарийн гэдэсний

гүйцэтгэх үүрэгтэй ямар хамааралтай болохыг тайлбарлан бичнэ үү.

• Нойр булчирхайн шүүрэл нарийн гэдсэнд орон шим бодисын бүрэн задралыг явуулна.  

Сурагч өглөөний цайндаа жигнэмэг иджээ. Жигнэмэг ямар, ямар эрхтэнд

хэрхэн задардаг болохыг тайлбарлан бичнэ үү.

•  Жигнэмэг нүүрс ус ихтэй тул амны хөндийд бутлагдан, шүлсний оролцоотой дэвтэн, амилазагийн оролцоотой задран мальтоз болж, улмаар нарийн гэдсэнд глюкоз болтлоо задарна.

4 дугаараар тэмдэглэсэн эрхтэн цагиргаас тогтсон мэт бүтэцтэй. Дээрх бүтэц гүйцэтгэх үүрэгтэй нь хэрхэн зохицсон болохыг тайлбарлан бичнэ үү.

•   

  Бүдүүн гэдэс цагиргаас тогтсон мэт бүтэцтэй бөгөөд боловсроогүй хоол тэжээлийн үлдэгдлээс усыг шимэн авч эргэн шимэгдүүлэх, хоол тэжээлийн үлдэгдлийг шулуун гэдэс рүү дамжуулах үүрэгтэй.

Сурагч эмчийн зөвлөсний дагуу өглөө бүр 1 цайны халбага оливын тос уув.  Тос

ямар эрхтэнд очиж, хэрхэн задардаг болохыг тайлбарлан бичнэ үү

•  Тос нарийн гэдсэнд цөсний оролцоотой эмульс болоод, дараа нь липаза энзимийн тусламжтай глицерин, тосны хүчил үүсгэн задарна.

111

• .

111

• 11

2. Хөхлөгийн дээрх  бүтэц нь  амин хүчлийг шингээж авахаас гадна өөр ямар үүргийг бие махбодид гүйцэтгэдэг вэ?

• Глюкозыг хялгасан судсанд шимэгдүүлнэ. Мөн шимэгдүүлэх гадаргууг нэмэгдүүлэх үүрэг гүйцэтгэдэг. .

3. Хоол тэжээлийн бодист агуулагдах нүүрс ус  задарсанаар  үүсэх илүүдэл  глюкоз хүний биеийн хаана,  ямар хэлбэрээр хадгалагдах  вэ?

• Хаана: элгэнд

  ямар:  глюкагон хэлбэрээр хадгалагдана.

4. Хүний идсэн хоол тэжээл дэх уурагт бодисууд нь  ходоод болон нарийн гэдсэнд задардаг. Хүний ходоод болон нарийн гэдсэнд  уурагт бодисыг задладаг энзимүүдийн нэр болон бүтээгдэхүүн бодисуудын ялгааг харьцуулаж  бичнэ үү.

• ходоодны шүүсэндэх пепсин энзим уургийг пептон болтол задалдаг. Харин нарийн гэдэснээс пептидаза, трипсин энзим ялгарч амин хүчил болтол нь задалдаг.

5. Уургийг задлагч энзимийн идэвхид  температур ямар нөлөө үзүүлдэгийг  тайлбарлана уу.

• Бага температур нь энзимийг идэвхгүй болгож, химийн урвал явагдах хурд буурна. Хэрвээ температур нэмэгдвэл энзимийн идэвхжил нэмэгдэж, илүү кинетик энергитэй болж илүү их энзим- субстрат холбогдоно. Энэ хирээр бүтээгдэхүүн ихээр үүснэ. Хэрвээ хэт өндөр температур үйлчилвэл энзимийн идэвх буурч, ажиллахгүй болж  улмаар уураг денатурацид орох болно.

2. Ихрүүдэд ямар төрлийн өөрчлөлт биеийн хаана нь гарсан   болохыг таамаглал дэвшүүлж дүгнэнэ үү.

• Ихрүүдийн хувьд модификаци хувьсал гарсан – гадаад дүр төрх болох морфологид өөрчлөлт гарсан.

3. Эдгээр  өөрчлөлтүүд үр удамд нь цаашид  удамших боломжтой  эсвэл үгүйг генетикийн шинжлэх ухааны үүднээс  учир  шалтгааныг  тайлбарлана уу.

• Гарсан өөрчлөлт нь удамшихгүй учир нь ихрүүдийн удамшлын эх материал болох ген, хромосом, эсийн төвшинд мутаци- удамшдаг хувьсал гаргахаар нөлөөлсөн хүчин зүйл байхгүй болно.

4.Генетикийн шинжлэх ухаан хурдацтай хөгжин өнөө үед “хуруу шилний хүүхэд” хэмээх ойлголт бий болсон. Ийм аргаар үр тогтох хүүхэд  байгалийн жамаар эхийн умайд  үр тогтох хүүхдээс удамшлын хувьд  ямар  давуу  болон сул талтай байж болохыг харьцуулан дүгнэж бичнэ үү.

• Давуу тал	Сул тал
  Үр хөврөл болж хөгжих найдвартай нөхцөл байдлаар хангагдсан. Удамшлын хувьд сайн судлагдсан. Удамшлын өвчингүй эрүүл хүүхэд төрөх магадлалтай	Сонгогдсон,  судлагдсан шинж тэмдэгтэй удамшлыг агуулсан хөврөл амьд үлдэх магадлал нь илүү өндөр  буюу  тухайн үйл явцыг удирдаж байгаа хүнээс ирээдүйн бодгалийн удамшил нь хамаарна.

5. Ирээдүйд 500 жилийн дараа хүний эрхлэх хөдөлмөр, хүнс тэжээлээс шалтгаалж бие махбодийн ямар өөрчлөлт гарч болохыг урьдчилан таамаглана уу.

• Ирээдүйд хүний бие махбодийн хамгийн бага хөдөлгөөн хийдэг мөчдийн хэсгүүдийн яс болон мах булчин хатингаршиж хэмжээ нь жижгэрнэ.

  Хүнс тэжээлийн хувьд зажилах явц багатай зөөлхөн магадгүй шингэн хүнс их хэрэглэснээс болж шүдний тоо цөөрч, эрүүний яс – нүүрний хэмжээ жижгэрэх, улмаар ходоодны хэмжээ багасаж гэдэс богиносох боломжтой.

2. Энэ эсийн хуваагдалын үр дүнд удамшлын шинж тэмдгийн хувьд эх эстэйгээ харьцуулахад ямар шинж чанартай , хэдэн  эс үүссэн бэ?

• Эх эсээс ялгаатай, 4 өөр бэлгийн эсүүд үүснэ

3. Ийм эс үүсэх болсон учир шалтгааныг хромосомын шинж чанартай холбон дэлгэрэнгүй тайлбарлана уу.

• Шалтгаан нь эс хуваагдалын профазын шатанд коньюгаци,  кроссинговер хэмээх ижил хэсгүүд ойртон нийлж ижил хэсгүүдээ солилцох үйл явц явагдсанаас болж шинж тэмдгийн хувьд өчүүхэн бага ч гэсэн өөрчлөлт бүхий гаплойд эс үүсэж  байна  

  Коньюгаци—ойртон нийлэх гэж хэлж болно. 

  Кроссинговер- ижил хэсгүүдээ солилцох үзэгдэл гэж хэлж болно.

4. Эсийн энэ хуваагдал нь удамшлын хувьд биологийн  ямар ач холбогдолтой вэ?

• Биологи  ач холбогдол нь бэлгийн замаар үрждэг биесийн гарах үр төлүүд нэг нь нөгөөгөөсөө өчүүхэнч болов ялгаатай байж гадаад орчины нөлөөнд өөр өөрийнхөөр дасан зохицох боломжтой болно.

5. Хүн төрөлхтөн генийн инженерчлэлийн аргаар уламжлалт сонгодог селекцийн аргаар авах боломжгүй өндөр ашиг шим бүхий ургамал, амьтан, бичил биетнүүдийг богино хугацаанд гарган авах боломжтой болжээ. Энэ аргыг хэрэглэхийн давуу болон сул талыг хүснэгтэнд харьцуулан дүгнээрэй: 

•  

  Давуу тал	Сул тал
  Цаг хугацааны хувьд хурдан, хүссэн шинж тэмдгүүдийг агуулсан генийг л зөвхөн сонгон нэг биед илрүүлэн гарган авах боломжтой.	Хүний хүсэл сонирхолд л нийцсэн шинж тэмдэгтэй шинэ бие гарах боловч түүнд байгаа илрээгүй далд хор хөнөөлтэй шинж тэмдгүүд, тодорхойгүй орчны өөрчлөлтөнд тухайн амьтан дасан зохицож амьдарч чадах эсэх нь тодорхойгүй.

2. Энэ эсийн хуваагдалын үр дүнд удамшлын шинж тэмдгийн хувьд эх эстэйгээ харьцуулахад ямар шинж чанартай хэдэн эс үүсэх вэ

• Эх эстэйгээ шинж чанарын хувьд яг адилхан, биеийн эс 2 ширхэг үүснэ.

3. Ийм эс үүсэх болсон учир шалтгааныг хромосомын шинж чанартай холбон дэлгэрэнгүй тайлбарлана уу

• Хромосомын хувьд интерфазын S шатанд болох репликациар эх эсийн удамшлын мэдээлэл 2 дахин нэмэгдэж энэ нь метафаз шатанд хромоатидаар салсанаас болж төл эсүүд шинж чанарын хувьд эх эстэйгээ яг адилхан тооны хромосом, шинж чанартай эс үүснэ.

4. Энэ эсийн хуваагдал удамшлын хувьд ямар биологийн  ач холбогдолтой вэ?

• Биологийнач холбогдол:: энэ хуваагдалын ачаар тухайн зүйлийн байгальд шалгаран ирсэн шинж тэмдгийг тогтвортой хадгалан үлдээх, удамшуулах болно. 

5. Зориудын шалгарлаар хүмүүс өөрт ашигтай шинж тэмдэг бүхий үүлдэр сортуудыг гарган авдаг. Энэ үйл явцад эсийн хуваагдалын ямар хэлбэрийг хэрхэн ашиглаж  болохыг  доорх зайнд бүдүүвч хэлбэрээр дүрслэн үзүүлнэ үү.